VIZANTIJSKO CARSTVO - NEPREVAZIĐENA SLAVA UMETNOSTI

Jednog neuobičajeno blagog arktičkog septembarskog jutra, jednostavno obučen ali dostojanstven sveštenik iskrcao se na obalu udaljenog zaliva na jugu Grenlanda i obavio kratku službu na ostacima najstarije hrišćanske crkve u Novom svetu. Lokalni grenlandski zvaničnici bili su ushićeni što vide dvestasedamdesetog carigradskog patrijarha, čije je drevno sedište jedno od najtrajnijih zaveštanja vizantijskog carstva modernom svetu. Kako su istakli, njihova crkvica sagrađena početkom 11. veka potiče iz perioda jedinstvenog, nepodeljenog hrišćanstva koje je nestalo nekoliko decenija kasnije formalnim raskolom Rima i Konstantinopolja.

Nisu svi moderni istraživači Vizantije tako voljni da drevni grad na Bosforu povežu s univerzalnošću kulturne raznovrsnosti i nasleđa. Iako je ugled i značaj Vizantije nedavno ponovo počeo da raste, ona se nije u potpunosti oslobodila kritika iz 18. i 19. veka, uključujući surovu ocenu Viljema Lekija, irskog istoričara, koji je 1869. godine opisao vizantijsko carstvo kao "najiskvareniji i prezira najdostojniji oblik koji je neka civilizacija do danas imala".

Čak i savremeni branioci Vizantije su svoje stavove uglavnom iskazivali odmerenim rečima i isticali odnos carstva s drugim istorijskim procesima i razvojem. Neki Vizantiju vide kao spojnicu (o čijoj se efikasnosti može razgovarati) između antike i modernog sveta; drugi, posebno oni koji smatraju da su civilizacije neprekidno osuđene na propast, ukazuju na ulogu carstva kao bedema protiv islama bez kojeg bi cela Evropa postala muslimanska. Treći je pak smatraju katalizatorom evropske renesanse, posebno nakon što su talenti nasleđeni iz stare Grčke oslobođeni vizantijskog dogmatizma.

Džudit Herin, profesor na londonskom Kraljevskom koledžu, je zato odlučila da pokaže kako postoje mnogo jači razlozi za proučavanje i divljenje civilizaciji koja je cvetala više od hiljadu godina do osvajanja Konstantinopolja 1453. godine i čija zaostavština je i dalje primetna širom jugoistočne Evrope i na Levantu. Ona predstavlja Vizantiju kao živu, dinamičnu, kosmopolitsku realnost koja se na neki način izvukla iz stega svoje zvanične ideologije. Na primer, uprkos antisemitizmu javnog diskursa i teologije carstva, njena složena, raznolika ekonomija bi mogla teško da funkcioniše bez više od trideset jevrejskih zajednica koje je opisao Benjamin iz Tudele, rabin iz 12. veka.

Herinova pokazuje i da je postojao dobar i neprekidno evolutivan odnos između rivalskih uticaja učenja stare Grčke, grčkog hrišćanstva i popularne vizantijske kulture. Ona posebnu pažnju obraća na moćne ženske glasove koji su potekli iz Vizantije. Ne samo na pobožne gospođe koje su pisale žitija svetaca i himne (uključujući jedno delo senzualne, skoro erotske religiozne poezije od koje zastaje dah) već i na prefinjenu političku istoriju koju je napisala Ana Komnen, frustrirana (ne)suđena carica iz 12. veka.

Herinova će svakako preobratiti neke skeptike. Međutim, ostaće činjenica da je vizantijskoj civilizaciji više ljudi privukla njena zaslepljujuće lepa umetnost i arhitektura nego njena književnost. U avgustu 2006. godine, primera radi, više od hiljadu stručnjaka za Vizantiju (među kojima je bilo i onih iz tako neočekivanih zemalja kao što su Tadžikistan i Japan) okupilo se u Londonu na jednonedeljnoj konferenciji. Uspeh tog skupa, koji se održava svake pete godine, bio je znak da studije Vizantije bujaju u svim delovima sveta. Međutim, razumno je pretpostaviti da su, bez obzira na predmet proučavanja, ti naučnici u Vizantiju "stupili" pre posmatranjem neke ikone ili crkve oslikane freskama nego čitanjem dela Ane Komnen.

Sjaj vizantijske umetnosti je dovoljan dokaz da se nešto izvanredno dogodilo na Bosforu. Taj sjaj nije potamneo čak ni kada se kolo geopolitičke sreće carstva okrenulo. Snobovski zapadni klasičari koji su Vizantiju smatrali slabom zamenom za drevnu Grčku, možda su promašili temu. Istina je da je vizantijski svet bio oštećen velikim poštovanjem i pažnjom koja je poklanjanja klasičnim grčkim modelima. Međutim, taj se "teret" može prebaciti i na pedagode koji su kreirali studije društvenih nauka u zapadnom svetu. Trenutno je istorija Vizantije u modi na mnogim univerzitetima dok se staromodne klasične studije bore da zadrže svoj nekadašnji status.