Grčki ustanak protiv Turaka i oslobodilački rat – dvestota godišnjica

25. marta 1821. godine, Germanos, episkop Patrasa, član Filiki Eterije Peloponeza, podigao je zastavu pobune u manastiru Svete Lavre. U stvarnosti, njegov gest nije imao veliki značaj u tadašnjim događanjima, jer su konspiracija Eterije i narodna pobuna već počele da se šire na svim grčkim teritorijama pod otomanskom okupacijom.

Dve nedelje pre događaja u Patrasu, blagajnik Eterije stigao je na Svetu Goru i sklonio se u manastir Esfigmenu u blizini Hilandara. Vetar pobune duvao je tako snažno, da se nekoliko stotina svetogorskih monaha prijavilo u vojnike dobrovoljce koji bi krenuli na otomansku vojsku. Desetak dana posle Germanosa, Petros Mavromihalis, manijski guverner, podigao je oružani ustanak protiv Turaka u Aeropolisu, Monemvasiji i Kalamati.

Kasnije, Grci su za početak pobune i oslobađanja od turskog ropstva uzeli događaj iz Patrasa. Tako, danas, Grčka slavi 200 godina od podizanja ustanka i borbe koja je trajala čitavu deceniju, dovela do delimičnog oslobađanja grčkih teritorija i potpadanja pod zapadno-evropsku političku i vojnu kontrolu.

Mitropolit Germanos iz Patrasa i Petros (Petrobej) Mavromihalis, manijski guverner

Osmanlije i grčka raja

Prilike koje su dovele do podizanja oružanog ustanka protiv Turaka, složene su i najvećim delom su plod težnji Grka iz dijaspore, pre svega, neohelenskih Iluminata sa kraja 18. veka, a potom i tajnog društva Filiki Eterija osnovanog 1814. godine u Odesi.

Grci, kao hrišćanski podanici otomanske imperije, nisu mogli da imaju ikakva neposredna mesta u armiji i državnoj administraciji. Sultana ni malo nije zanimalo kakvi su njihovi običaji, kultura i društvena organizacija. Jedino je bilo važno da Grci plaćaju porez i da ne stvaraju probleme. Vera nije bila zabranjivana, nego je Crkva bila posrednik između turske vlasti i grčke raje.

U svakodnevnom životu, grčkim crkvama je bilo zabranjeno da zvone zvonima, Grci nisu smeli da nose oružje i tursku odeću, a u prisustvu uglednih Turaka morali su da sjašu sa konja. Pored ovih poniženja, Grci su morali da plaćaju harač u novcu i, do sredine 17. veka, u muškoj deci. Međutim, turske vlasti nisu vršile masakre, niti su grčku raju pretvarali u robove. Otomanska vlast se, pre svega, odlikovala nemarom, ravnodušnošću, samovoljom i korupcijom lokalnih moćnika.

Kao i u drugim okupiranim zemljama, Osmanlije su čvrsto držale puteve i gradove, a što su teritorije bile udaljenije od njih, Turci su ih prepuštali Grcima, pod uslovom da uredno plaćaju porez. U planinama su vladali klefti, organizovani kao paravojska, slično kao i srpski hajduci. Oni su povremeno pljačkali Turke, ali nisu zazirali ni od terorisanja lokalnog grčkog stanovništva.

Druga mohačka bitka (1687) označila je početak pada otomanske imperije

Slabljenje turske imperije

Slabljenje otomanskog carstva započelo je krajem 17. veka, posle neuspešne opsade Beča i druge Mohačke bitke, i to je dovelo do sve veće fragmentacije vlasti u državi. Spahije, nekadašnji ratnici, eksploatisali su posede koji su pripadali državi, ali ih nisu nasleđivali. Međutim, kada su te teritorije prešle u nasledno vlasništvo spahija, sultanova vlast je postala samo formalnost. Istovremeno, otomanska administracija, da bi nadoknadila gubitke, počela je da vrši ogroman poreski pritisak na Grke.

U gradovima, turska aristokratija sa prezirom je odbijala da se bavi određenim poslovima, posebno u trgovini i državnoj administraciji, prepuštajući ih drugim podanicima. Takve prilike omogućile su da se desetak grčkih porodica, carigradskih Fanariota, kao i određeni broj porodica iz Smirne, Soluna i sa nekih ostrva (Spece, Idra), toliko osnaže da su postale društveno-ekonomska elita carstva i, samim tim, izuzetno važan element državne uprave. Njihov interes je bio očuvanje postojećeg stanja i jačanje sopstvenih pozicija.

Međutim, drugi deo Grka, pred kraj 18. veka, posebno intelektualci koji su živeli van granica otomanskog carstva, počeli su da razvijaju ideju o nacionalnom oslobođenju od turske okupacije. Istovremeno, oni su gajili nade da će pravoslavna Rusija pomoći oslobađanje Grčke. Zaista, Katarina Velika je 1770. godine poslala braću Orlov da podignu ustanak na Peloponezu. Rusima su se pridružili klefti, ali je ustanak, loše pripremljen, vrlo brzo propao. Sultan je na Peloponez poslao brojnu vojsku i naredio im da vrlo suruvo uguše ustanak i ikakvu želju za bilo kakvom novom pobunom.

Zastava-amblem Filiki Eterije na kojoj stoji skraćenica "sloboda ili smrt"; primanje u članstvo tajnog društva Filiki Eterija

Francuska revolucija i grčki intelektualci

Francuska revolucija, a potom i dolazak Napoleona na vlast, probudili su nacionalnu svest kod Grka u dijaspori, ali i u otomanskoj imperiji. Bogati Grci počeli su da finansiraju pisanje i objavljivanje knjiga, dok je crkva ohrabrivala mlade da se školuju. Stvarana su kulturna i politička udruženja, često tajna, u kojima se diskutovalo o političkim prilikama i nacionalnom oslobađanju.

Grčki mislilac i publicista Riga Fereo, pod uticajem francuske revolucije, zamislio je novu grčku državu koja bi zauzimala prostore na kojima žive Grci. Međutim, zbog njegove subverzivne delatnosti, Turci su ga uhapsili 1798. godine, prebacili u Beograd i ubili u kuli Nebojša na Dunavu.

Najveći problem bio je što su osećanja i razmišljanja koja je zastupao Riga od Fere, bila svojstvena obrazovanim i bogatim Grcima širom Evrope. Jedna država - jedna nacija, koncept koji je imao sve veći zamah u Evropi, nije većini Grka na Balkanu predstavljao neku posebnu ideju zbog njihovog nasleđa, prvo iz antičkog perioda, a potom i vizantijskog.

Tek probuđene nade grčkih intelektualaca pale su u vodu posle Bečkog kongresa 1814. godine i Napoleonove abdikacije. Pošto Otomanska imperija nije učestvovala u napoleonskim i evropskim ratovima, o njoj se i nije razgovaralo. Tokom kongresa, ruski car Aleksandar I nije pokazao ikakvo zanimanje za sudbinu Grka, dok je austrijski kancelar Meternih, pre svega, bio zainteresovan da ne dopusti ikakve pobune i revolucije koje bi narušile novostvareni evropski poredak.

Riga Fereo, grčki mislilac koji je radio na oslobađanju Grka od Turaka; Aleksandar I, ruski car koga nije zanimala sudbina grčkog pravoslavnog naroda

Tajno društvo Filiki Eterija

Iste godine, 1814, u Odesi stvoreno je tajno društvo pod imenom Filiki Eterija (Društvo prijatelja) čiji je prvobitni cilj bilo podizanje opšteg balkanskog i maloazijskog ustanka protiv turske okupacije. Nadajući se pomoći ruske pravoslavne braće, osnivači, tri grčka trgovca iz dijaspore, ponudili su upravu grofu Joanisu Kapodistriji, Grku sa Krfa koji je tada bio ministar inostranih poslova Rusije.

Kapodistrija je odbio ponudu, jer je smatrao da velike evropske zemlje nisu zainetresovane za ikakve geopolitičke promene. Eterija je, potom, mesto čelnika ponudila ruskom generalu, knezu Aleksandru Ipsilantiju, poreklom Grku, Fanariotu, inače jednom od ađutanata cara Aleksandra I.

Od desetak članova, u vreme osnivanja, Eterija se osnažila i, u narednih šest godina, okupila preko hiljadu članova iz više zemalja. Najveći broj se bavio trgovinom, radio u državnoj administraciji ili pripadao intelektualnim strukturama zemalja u kojima su živeli.

Tražeći saveznike u ostvarivanju svojih planova, Eterija je došla u kontakt sa Ali Pašom, guvernerom Epira od 1790. godine. Poreklom Albanac, on je od svojih teritorija načinio je državu u državi te je, iz Janjine, svoje prestonice, vladao samostalno i pričinjavao velike političke probleme sultanu. U isto vreme, Ali Paša je svojim približavanjem Eteriji želeo da na svoju stranu privuče Rusiju i da se na taj način oslobodi od Porte i zasnuje sopstvenu državu.

Nikolakis Mitropulos podiže zastavu na Uskrs 1821. godine (Luj Dipre)

Ipsilantijev ustanak u Moldaviji

Godine 1820, Ali Paša je pokušao da u Carigradu ubije jednog od svojih političkih protivnika, a sultan, izgubivši strpljenje, poslao je armiju od 50 hiljada vojnika u opsadu Janjine. Nove prilike izazvale su paniku u Eteriji čiji su članovi smatrali da bi pobede jedne ili druge strane otežala njihove planove, te su rešili da delaju odmah.

Tako je Ipsilanti, krajem februara 1821. godine, iz Besarabije prešao reku Prut, te je u Moldaviji i Vlaškoj, sa 800 neprofesionalnih vojnika, podigao ustanak protiv Turaka. Rumuni nisu previše sarađivali sa Ipsilantijem, jer nisu voleli Grke Fanariote koji su se, posle pada Vizantije preselili u deltu Dunavu i tamo preuzeli vlast i poslove u svoje ruke.

Procena Kapodistrije da Evropa neće podržati ikakav ustanak, ispostavila se vrlo tačnom, a Ipsilantijev pokušaj se pokazao bez stvarnih geopolitičkih temelja. Članovi Eterije su pogrešno procenili da će se Rumuni i Bugari rado pobuniti protiv otomanske vlasti, da će im Srbi, koji su samostalno izborili svoju nezavisnost, priteći u pomoć, dok će pravoslavna Rusija obezbediti vojnu silu. Ispostavilo se da se niko na Balkanu nije pridružio Ipsilantiju i njegovoj vojsci od 800 neiskusnih studenata, a da je ruski car izbrisao Ipsilantija sa spiska oficira i pomogao Turcima da eliminišu ustanike. Austrijski kancelar Meternih, koji je osudio bilo kakvu oružanu pobunu i porobljenim narodima savetovao političku borbu, dozvolio je Ipsilantiju da pobegne u Austriju da bi ga potom uhapsio i zatvorio.

Ipak, Ipsilantijeva samoubilačka akcija silno je odjeknula u Grčkoj, upalila je plamen ustanka koji se proširio kontinentom i egejskim ostrvima, a zatim i građanski rat između društvenih klasa, kao i klanovske sukobe koje će trajati skoro čitavu deceniju.

Grčki vojni napori nisu bili dovoljni, ali su se prilike promenile 1825. godine dolaskom na ruski presto cara Nikolaja I

Oslobodilački, građanski i bratoubilački rat

Grčka nezavisnost bila je ustanovljena januara 1822. godine na Narodnoj skupštini u Epidavru. Međutim, grčke snage bile su podeljene u dve struje koje su imale različite pristupe u osvajanju samostalnosti. "Politička" struja koja je zagovarala pregovore i političke promene, bila je okupljena oko bogate i moćne lokalne grčke elite. "Vojnu" struju sačinjavali članovi Eterije i Grci iz dijaspore, okupljeni oko Demetrijusa Ipsilantija, Aleksandrovog brata, i Teodorosa Kolokotronisa, znamenitog i uticajnog klefta.

Razmimoilaženje i nesloga Grka brzo su dovele do bratoubilačkog rata, što je Turcima omogućilo da organizuju gušenje ustanka. Tek su, ulaskom u rat Velike Britanije, Francuske i Rusije, kao i odlučujućim pomorskim bitkama 1827. godine, stvoreni vojno-politički uslovi koji su vodili ka oslobađanju Grčke.

Londonskim protokolom potpisanim februara 1830. godine, Grčka je dobila državnost, a velike sile su odlučile da će to biti nasledna monarhija i na sebe preuzeli izbor kralja. Posle dugih pregovora, na presto je, 1832. godine, doveden mladi Oton I, bavarski princ, a Grčka je, na političkom i ekonomskom planu, ušla u interesnu sferu zapadno-evropskih sila, što se nije promenilo ni do danas kada se slavi dvestagodišnjica oslobađanja od turske vlasti.