Pre 100 godina osnovana je Čehoslovačka

Na razvalinama Austrougarske, 28. oktobra 1918. godine proglašena je Čehoslovačka republika. Datum osnivanja države, koja više ne postoji, u Češkoj se slavi kao državni praznik, ovaj put obeležava se i slavi nekoliko dana, svečano i uzneseno kao nikad dosad u istoriji. A danas i uz učešće najviših slovačkih predstavnika i eminentnih evropskih gostiju, na čelu s liderima Nemačke i Francuske Angelom Merkel i Emanuelom Makronom koji su, takodje, u Pragu.

Plakat povodom veka od osnivanja republike Čehoslovačke

Bivša država, Česi i Slovaci

Čehoslovačka je nestala 01. 01. 1993. podelom na samostalne države Čeha i Slovaka. Slovačka ne slavi 28. oktobar, taj dan nije neradni, a do pre deset godina, tj do kraja vladavine Vladimira Mečijara (1991-1998) taj datum se ni na koji način nije ni obeležavao.

Od pre petnaestak godina je u spisku datuma koji se obeležavaju i vlada opšta saglasnost da je to najznačniji datum u istoriji Slovaka.

Česi u velikoj većini nemaju nikakavu distancu ni kompleks prema tome što praznuju dan osnivanja države koja je propala (tako nešto u bivšoj Jugoslaviji ne samo što nije moguće nego bi bilo smatrano za, recimo otvoreno, neslanu šalu). Ukratko, oni su tu državu smatrali i smatraju i dalje svojom.

Kod Slovaka, čije su nacionalne frustracije i insistiranje na samostalnosti, bili fatalni po sudbinu zajedničke države, stvar stoji nešto drugačije. Oni su se u toj državi - kojoj, makar neki i nerado, moraju priznati velike, odnosno glavne zasluge za nacionalni opstanak i emancipaciju - stalno osećali manjim partnerom i „mlađim bratom“ tako da su odbili i poslednju ponudu zajedništva iz Praga po duhovitoj formuli "dveju kuća sa zajedničkim dvorištem".

Ostaje, ipak, krupna mrlja na civilizovanom, "plišanom razvodu" što je izvršen bez referenduma, sporazumom dveju nacionalnih reprezentacija koje su izbegle opšte izjašnjavanje jer su znali da je većinsko raspoloženje oba naroda protiv razlaza. Zanimljivo je da i danas, prema ovih dana objavljenim anketama, veliki deo Slovaka, mada s prolaskom vremena sve manji (sada ih je nešto manje od polovine, bilo ih je i  2/3), ne slaže se s podelom federacije. Česi, koji su bili izrazitiji protivnici odeljivanja, brže su se pomirili s razlazom s kojim se danas, prema anketama, saglašava oko 3/4 njih.

Nastala sitnom, a rasturila se krupnom greškom

Novija istraživanja otkrila su da je do proglašenja samostalne čehoslovačke države 28.10.19918. u stvari, došlo - greškom. Ukratko, Pražani su vest, koja je bila istaknuta na oglasnoj tabli na zgradi novina, da je ministar spoljnih poslova Austro-Ugarske grof Andraši poslao notu američkom predsedniku Vilsonu sa zahtevom za mir, protumačili pogrešno - kao kapitulaciju. I ljudi su onda masovno izašli na ulice, skandirajući protiv Austro-Ugarske, cepajući njene zastave i druge simbole, i tražeći samostalnu Čehoslovačku. Lokalne vlasti, policija i vojska nisu se tome suprostavili i tako je Čehoslovačka nastala spontanije i brže nego što se očekivalo.

Češki lideri očekivali su, naravno, raspad crno-žute monarhije ali nisu bili odredili nikakav termin proglašenja nove države niti za to u potpunosti pripremili vojni, politički i pravni teren. Ali, nošeni lavinom narodnog oduševljenja, oni lideri-članovi Nacionalnog komiteta koji su bili u Pragu, proglasili su 28. oktobra 1918. stvaranje Čehoslovačke. Najzaslužniji osnivač – Tomaš Garig Masarik, bio je, zajedno s Benešom i liderom Slovaka Štefanikom u inostranstvu gde je radio na stvari zajedničke države (uzgred rečno, putovao je po svetu sa pasošom Kraljevine Srbije).

I tako je, kako neko ironično reče, država Čehoslovačka nastala sitnom, a rasturila se krupnom greškom. No, već dosta dugo nema više mesta naricanju za Čehoslovačkom jer su Česi i Slovaci nastavili da žive posle 1993. u, kako oni kažu, nadstandarno bliskim odnosima, u dobrom susedstvu i prijateljstvu, a sa zajedničkim ulaskom u EU 2004. ostvarena je vizija o "kućama u istom dvorištu". Kada se, i ako se to dogodi na Balkanu, moglo bi biti uteha i za jugonostalgičare...

Koridor između država Čehoslovačke i Jugoslavije izgledao je ostvarljiv na početku prošlog veka

Neostvareni san čehoslovačko - jugoslovenskog ujedinjenja

Ovaj drugi projekt ujedinjenja nije ni pokušan da se realizuje ali je, ipak, razrađen i pominjan, bar u češkoj istoriografiji i publicistici.

Zajednicu konfederalnog karaktera između Čeha i Slovaka s jedne i Srba, Hrvata i Slovenaca s druge strane, nazvanu vizionarski Slavija, projektovali su tokom Prvog svetskog rata češki politički prvaci, pre svih T. G. Masarik (Masaryk) i Karel Kramarž (Kramař). O tome se malo zna i nije se gotovo ništa pisalo u jugoslovenskim istoriografijama - za razliku od češke u kojoj je projekat Slavije svestrano naučno izučen, obrađen i prezentovan u publicistici. Pre desetak godina je, na primer, češki najugledniji nedeljnik Tiden (Tyden) ovoj temi posvetio mini-feljton, pod naslovom "San o ujedinjenju s Južnim Slovenima".

(To nije nikakvo čudo u zemlji u kojoj ima skoro 40 aktivnih istraživača istorije koji su doktorirali i specijalizovali jugoslovensku, odnosno, šire gledano, balkansku istoriju. A među njima, oko polovine su takozvani vztahisti, odnosno subspecijalisti za češko - jugoslovenske odnose. Nigde drugde na svetu ne postoji takva koncentracija istoriografskih i drugih znanja o jugoslovenskim narodima kao u Češkoj. Autor ovih redova je imao u rukama sveobuhvatnu studiju Akademije nauka iz 60-ih godina, od preko hiljadu strana, o istoriji češko-jugoslovenskih odnosa pod naslovom "Česi i Jugosloveni u prošlosti" koja sadržii mnoštvo značajnih činjenica iz zajedničke istorije naroda koje su malo ili nimalo poznate)

Planiran koridor između Čehoslovačke i Jugoslavije   

Ukratko, kod Masarika i vodećih čeških političara i intelektualaca se tokom Prvog svetskog rata pojavila ideja o personalnoj uniji i nekoj vrsti konfederacije između buduće Čehoslovačke i Jugoslavije (Srbo-Hrvatske kako su je Česi tada zvali) - srpski princ Aleksandar, odnosno regent buduće Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, bi preuzeo i češku kraljevsku krunu. A između dve buduće države, čehoslovačke i jugoslovenske, napravio bi se koridor i one bi se teritorijalne spojile. Taj koridor bi išao kroz Mađarsku, u blizini granice sa Austrijom, i definitivno bi međusobno izolovao ove dve zemlje i tzv crno-žutu monarhiju „gurnuo na otpad istorije“. Taj slovenski koridor je, prema istoričarima, faktički postojao i sve do 15. stoleća, povezivao zapadne i južne Slovene i omogućavao njihove intenzivne veze. Prema svedočenjima putopisaca, na tom pravcu je moglo da se putuje danima i prolazi samo kroz sela sa slovenskim stanovništvom! Koridor, koji su crtali češki prvaci s predstavnicima jugoslavenske emigracije iz Austro-Ugarske, obuhvatio bi oko 80 hiljada Hrvata koji su živeli u oblasti Šoprona (Szopron) i Mošona (Moszon), a pripao bi "Srbo -Hrvatskoj", ili bi bio podeljen između dve slovenske drzzave.

Od te ideje, koja je očito išla ispred vremena i mogućnosti, odustalo se u sudaru s teškoćama i praktičnim problemima stvaranja dve nove države na ruševinama Austro-Ugarske i od Srbije, s Crnom Gorom, iskrvarene i umorne od ratova u prvim decenijama 20. stoleća. U jugoslovenskim  političkim i intelektualnim elitama, koje su bile preokupirane problemima i razmiricima u stvaranju nove države, ta ideja nije imala veći odjek i bila je gotovo ignorisana, mada je Čehoslovačka između dva rata bila, bez sumnje, najbliža zemlja Jugoslaviji i s kojom je Jugoslavija imala najrazvijenije bilateralne veze. Dve zemlje su veoma tesno saradjivale i u takozvanoj Maloj Antanti, koju mnogi istoričari smatraju nukleusom kasnije šire regionalne i evropske saradnje.