Višegradska grupa – vladavina srcem sveta

Višegradska grupa je organizacija četiri srednjeevropske države, Poljske, Češke, Slovačke i Mađarske nastala 1991. godine, nakon pada Berlinskog zida, čiji je deklarativni cilj bio zajedničko pridruživanje ovih zemalja Evropskoj uniji. Međutim, činjenica da 1991. godine EU nije ni postojala, već da su samo postojali planovi o prelasku Evropske ekonomske zajednice u uniju, donekle baca sumnju na razlog postojanja Višegradske grupe. Osim toga, ove četiri zemlje imaju dugu istoriju međusobnih sporova oko teritorije, međusobnih netrpeljivosti i sukoba, pa još više začuđuje način postanka ovog saveza koji ima samo jednu zajedničku instituciju, Višegradski fond sa budžetom od svega tri miliona evra.

Most i klin

Zbog ovih razloga Dušan Proroković je, u svom predavanju Višegradska grupa - efekti pridruživanja i perspektive u Institutu evropskih studija u Beogradu, zaključio da, iako je EU imala interes da se sačuva stabilnost Centralne Evrope u metežu nakon pada Berlinskog zida, još veći interes za kontrolom ovog područja imale su SAD, odnosno NATO, prateći staru Makinderovu rečenicu ko vlada Istočnom Evropom, vlada srcem sveta.

Proroković se poziva i na Džordža Fridmena koji se poslednjih godina bavi Višegradskom grupom i kojoj je dodelio dve funkcije, da budu most za kontrolu Istočne Evrope, Ukrajine i Belorusije, pre svega, ali i da služe kao klin između Nemačke i Rusije koji bi sprečio njihovo zbližavanje.

Proroković, koji pet godina živi u Bratislavi, između ostalog izučavajući razvoj centralnoevropskih država unutar Evropske unije, napominje da sve četiri države imaju fantastičnu vojnu saradnju sa SAD, daleko iznad prosečnog angažmana unutar NATO-a, da postoji čvrsta povezanost nevladinih organizacija sa američkim organizacijama, dok se u medijima Rusija konstantno prikazuje u negativnom svetlu.

Od 2011. godine Višegradska grupa ima novu ulogu sa programom Istočnog partnerstva za saradnju sa Jermenijom, Azerbejdžanom, Belorusijom, Gruzijom, Moldavijom i Ukrajinom, koji se poklapa sa sličnim projektom NATO-a. Postavlja se pitanje i zašto Austrija nije u Višegradskoj grupi, jer geografski i istorijski pripada tom regionu, ali odgovor je to što je Austrija vojno neutralna što je garantovano njenim Ustavom, pa tako nije mogla ni da uđe u NATO, kaže Proroković.

Nije slučajno ni što su SAD napravile plan za instalaciju protivraketnog štita i radarskog sistema u Poljskoj i Češkoj, ali nakon otpora Čeha, to je 2009. godine obustavljeno, a plan prebačen u Bugarsku i Rumuniju. Kako tvrdi Proroković, Česi nisu dobili ništa ali Poljaci, koji su do kraja podržavali taj plan, za vernost su dobili rakete srednjeg dometa. Ovo sve je, naravno, zaoštrilo odnose ne samo SAD i Rusije, već i Rusije i Poljske i Češke.

Nove dve inicjative Višegradske četvorke su koordinacija na polju energetske bezbednosti što je, prema govorniku, i razumljivo jer su sve zemlje uvozno zavisno od nafte i gasa, dok je razlog za drugu inicijativu - da se formiraju zajedničke snage za brze intervencije - ostao nepoznat, jer se ne zna protiv koga bi one delovale, ali su sasvim inkorporisane u strategiju NATO-a.

Međusobni problemi

Sve četiri zemlje imaju tinjajuće sporove sa susedima ili unutrašnje probleme koji poslednjih godina sve više narastaju, a čiji su koreni u nekim slučajevima još u Srednjem veku. Iako se Poljska kao zemlja sa oko 60 odsto teritorije i preko 60 odsto populacije Višegradske grupe nameće kao noseći stub ove organizacije, ipak ona to nije, upravo zbog nerešenih teritorijalnih pitanja sa Češkom u oblasti Šlezije. Ovaj spor je nastao tokom Versajske konferencije, a upravo je okupacija dela Češke od strane Poljaka 1939. godine dala povod Hitlerovoj Nemačkoj da okupira Poljsku. Tek 1958. godine, pod pritiskom SSSR-a, potpisan je sporazum o razgraničenju.

Spor između Mađarske i Slovačke je, kako Proroković navodi, jedan od najvećih sporova u Srednjoj Evropi, sa svim odlikama latentnog sukoba, mada zaista do konflikta nikada nije došlo.

Tokom komunističke vlasti spor je zamrznut, ali od 1990. godine se ponovo otvara i sve je jači. To je i glavni razlog zašto Slovačka ne može da bude nosilac Višegradske grupe iako se nalazi u centru, pa se u Bratislavi nalazi Višegradski fond, jedina zajednička institucija ovih zemalja.

Slovačko-mađarski sukob eskalirao je dvojnom monarhijom, Austrougarskom, 1867. godine kada je mađarskom nacionalnom pokretu pružen veliki ustupak. Tada je, čak i nasilno, započela mađarizacija u Slovačkoj i Transilvaniji. U mađarskom jeziku Slovačku zovu Gornja zemlja, čak ni ne priznaju slovački narod. Slovačka je bila pod kontrolom mađarske aristokratije od srednjeg do 20. veka. Sve do 1919. godine Bratislava je bila drugi najveći industrijski i komercijalni centar Mađarske, objašnjava Proroković.

Poseban teret odnosa sa susedima nosi Poljska kojoj je 1944. sporazumom između Čerčila i Staljina, istočna granica pomerena ka zapadu 100 do 400 kilometara u korist SSSR-a, dok je s druge strane proširena na zapad na uštrb Nemačke čime je dobila izlaz na more, a dobila je i Šleziju. Danas to opterećuje odnose Poljske sa Ukrajinom i Belorusijom, ali Nemačkom na zapadu.

Nemačka umesto SSSR

Prema rečima Prorokovića, možda i najveći rezultat Višegradske grupe je što je održana stabilnost u ovom regionu tokom nestabilnih 1990-ih godina i raspada Istočnog bloka.

Rezultat ulaska ove četiri zemlje u EU na trgovinskom planu bio je značajna promena trgovinskih odnosa između tih zemalja i sa zemljama EU. Njihova međusobna trgovinska razmena je minimalizovana, dvostruko manja nego dok su bile deo Saveta za uzajamnu pomoć (SEV). Ekonomski prostor nastao istiskivanjem SSSR-a u potpunosti je preuzela Nemačka tako da je jedan češki ekonomista izjavio da ako Nemačka dobije grip, Češka će oboleti od kancera. Trgovinska zavisnost ovih zemalja od Nemačke kreće se od 20 do 35 odsto. Značajni trgovinski partneri su i velika Britanija, Francuska, Italija, kao i Rusija zbog uvoza energenata, ali i Kina koja je za pet godina utrostručila izvoz u Češku i Slovačku.

Iako već skoro deset godina punopravne članice EU, ipak je standard i ekonomski razvoj ovih zemalja i dalje daleko ispod zapadnoevropskog.

Zidovi prema Romima

Svaka od ovih zemalja ima neko unutrašnje pitanje koje preti da preraste u ozbiljan problem u budućnosti. Ističe se otpor Slovaka prema Romima koji zauzimaju siromašnije, istočne delove Slovačke dok se Slovaci odatle raseljavaju ka zapadu i u Nemačku. Po poslednjem popisu, Roma u Slovačkoj ima pet odsto, ali stvarno se procenjuje njihov broj na 10 odsto stanovništva. Prema procenama demografa, do 2020. godine biće ih 20 odsto. Poslednjih godina su postali i politički aktivni i ušli su u parlament. Ono što je zanimljivo je da je čak u sedam slovačkih gradova lokalno stanovništvo na referendumu odlučilo da se podignu zidovi prema romskim naseljima.

Od 2005. antiromsko raspoloženje raste, pa su se pojavile i fašističke organizacije među inače mirnim Slovacima, tvrdi Proroković.

S druge strane u Mađarskoj postoji podeljenost po religijskom pitanju, a Rimokatolička crkva sve više gubi uticaj. Ta unutrašnja dezintegracija, prema njegovom mišljenju, dovodi do jačanja ekstremne desnice koju je crkva ranije držala pod kontrolom.

Sve dok su interesi Nemačke i SAD u Centralnoj Evropi podudarni, Višegradska grupa će postojati. Ako se to promeni, prete veliki problemi i to pre svega unutar zemalja, a manje spolja, zaključio je Proroković.