Nikoljdan – Sveti Nikola čudotvorac u pravoslavnoj ikonografiji

Sveti Nikola je jedan od najpopularnijih likova hrišćanskog nasleđa, mada za sobom nije ostavio teološka dela, ni rasprave, a takođe nije bio ni mučenik, niti pustinjak. Jednostavno, on je bio čovek koji je pomagao ljudima, branio hrišćanstvo i živeo za druge.

Sveti Nikola Čudotvorac, ikona, 13. vek, Novgorod, Rusija

Protiv arijanizma

Sveti Nikola je rođen u Patari likijskoj oko 280. godine i, prema njegovim prvim žitijama koja datiraju iz 5. veka, prisustvo milosti Božje u detetu pokazalo se vrlo rano. Tri časa posle rođenja, on je stajao dok su ga kupali, a prve nedelje svog života, započeo je da posti.

U mladićkom dobu, on je naukovao kod svog ujaka, episkopa grada Patare, te je ubrzo postao sveštenik. Posle smrti ujaka, Sveti Nikola je bio izabran za episkopa patarskog, jer su njegova mudrost i dobrota bile jako poštovane među vernima. Prema predanju, on je učestvovao na prvom vaseljenskom saboru u Nikeji, 325. godine, kada je bio osuđen arijanizam.

Arijanizam je bio protiv misli o trojičnoj jedinosušnosti i podržavao je ideju da je Hristos bio savršen, ali niži od Boga Oca. Hristos nalikuje Ocu, međutim, nikada nije bio jednak njemu. Ovu doktrinu je, oko 318. godine, podržavao Arijus (256-336), sveštenik aleksandrijske Crkve.

Premda ime Svetog Nikole ne postoji u dokumentima sabora, predanje pripoveda da se on borio protiv Arijusove jeresi zajedno sa ostalih 318 crkvenih otaca i da je čak bio najvatreniji, te je ošamario Arijusa. Sabor je osudio takvo ponašanje i Sveti Nikola se našao u zatvoru, lišen episkopskog čina. Tokom naredne noći, pojavili su se Hristos i Bogorodica i vratili mu episkopska odličja. Ova epizoda, nazvana Nikejsko čudo, dolazi iz spisa Svetog Metodija, carigradskog patrijarha od 842. do 846. godine.

Sveti Nikola Čudotvorac, ikona, oko 1500, Novgorod, Rusija

Arhiepiskop i čudotvorac

Drugo čudo vezano za Svetog Nikolu, dogodilo se u gradu Miru (danas Dembere, na jugu Turske). Posle smrti arhiepiskopa mirskog izbile su svađe među episkopima, a jedan od pretendenata imao je viziju Gospoda koji je naimenovao Svetog Nikolu kao novog mirskog arhiepiskopa. Sutradan, episkopi pronađoše Svetog Nikolu koji je upravo prolazio kroz grad, izvestiše ga o viziji i tako on ostade u Miri sve do smrti, verovatno 341. godine ili negde između 345. i 352. godine, po drugim izvorima. Tu je bio i pokopan.

Mnoga posthumna čuda Svetog Nikole nadahnula su stvaranje više ikonografskih tema vrlo rasprostranjenih u Vizantiji i Rusiji. Ovakva popularnost svetitelja bila je uslovljena njegovom ulogom zaštitnika i posrednika. Zato je on, često, prikazivan u blagosiljajućem stavu sa jevanđeljem u ruci (dopojasni Sveti Nikola, Sveti Nikola Zaraiski, Sveti Nikola Možaiski).

Na prikazu Svetog Nikole Zaraiskog, on stoji, blagosilja desnom rukom, a u levoj drži zatvoreno jevanđelje. Njegov kult vodi poreklo iz 13. veka i ukazuje na jednu vizantijsku ikonu donesenu preko grada Korsuna i prebačenu u rjazansku oblast 1228. godine, gde je bila dočekana u crkvi posebno sagrađenoj za ovu priliku.

Vrlo brzo, ova ikona je postala čuvena, zahvaljujući čudima koja je počinila, te je ušla, pre svega, u novgorodsku ikonografiju, a onda i u severne krajeve. Pred kraj 15. veka, kult Svetog Nikole Zaraiskog proširio se po čitavoj Rusiji.

Sveti Nikola Čudotvorac sa žitijama, ikona, 18. vek, Grčka

Sveti Nikola sa sabljom

Drugi čuveni ikonografski prikaz svetitelja jeste Sveti Nikola Možaiski gde je on predstavljen kako stoji i u desnoj ruci drži sablju, a u levoj model crkve, što simboliše njegovu zaštitu crkve od pagana i muslimana. Predanje pripoveda da su Tatari, u 14. veku, napali Možaisk, grad smešten između Moskve i Smolenska, te su njegovi stanovnici otišli u crkvu posvećenu Svetom Nikoli da zatraže pomoć. Svetitelj, sa sabljom u ruci, pojavio se iznad tatarske vojske i oni su, zastrašeni, napustili opsadu grada.

U znak zahvalnosti, stanovnici su iznad gradskih vrata postavili prikaz čuda Svetog Nikole. Ikonografija ovog čuda zasniva se na jednoj drvenoj statui datiranoj kao rad iz 14. veka, načinjenoj u Pskovu ili Možaisku, a danas čuvanoj u Galeriji Tretjakov.

Često su ova dva ikonografska tipa Svetog Nikole okružena prizorima iz svetiteljevog života. Takav način prikazivanja vodi poreklo iz vizantijskog nasleđa 11. veka, a tokom 13. veka postaje uobičajen u Rusiji, na Balkanu i u Italiji. U isto vreme, pojavljuje se i prikaz dopojasnog Svetog Nikole okruženog prizorima iz njegovih žitija. Ta predstava, čija je glavna ikonografija vezana za vizantijsku umetnost 10. veka, postala je najrasprostranjenija.

Sveti Nikola Čudotvorac Zaraiski, ikona, 16. vek, Rusija (levo), Sveti Nikola Čudotvorac Možaiski, ikona, 18. vek, Rusija (desno)

Značenje arhiepiskopske odežde

Sveti Nikola prikazan je dopojasno ili samo kao poprsje, ogrnut felonom starog oblika, u upotrebi od 4. veka. Felon pokriva čitavo telo i njegovo liturgijsko značenje jeste Božja zaštita čovečanstva. Sveti Simeon Solunski dodaje da on označava takođe i pravdu Gospodovu, što je zasnovano na rečima prilikom oblačenja felona (Psal. 132, 9). Ako je crvene boje, onda felon podseća na Hristovu haljinu pred Pilatom, kaže German. Episkopski i arhiepiskopski felon ukrašeni brojnim krstovima (polistavrion) nošeni su sve do 16. veka, a onda su zamenjeni sakosom, jednom vrstom dalmatike namenjene, pre svega, patrijarsima za službu triju praznika: Rođenje Hristovo, Vaskrsenje Hristovo i Pedesetnica.

Ispod felona Sveti Nikola nosi stihar, belu haljinu koja nalikuje na hiton i bogato je ukrašena zlatnim vezom. Ova haljina, prema svetom Simeonu Solunskom, predstavlja odeždu anđela (Luka 24, 4 / đel. 1, 18), najbližih slugu Božjih.

Preko felona, Sveti Nikola nosi omofor, najvažniji deo liturgijske odeće. On simboliše ulogu duhovnog oca i naslednika Hristovog poslanstva, time što predstavlja alegoriju izgubljenog jagnjeta kojeg je Hristos pronašao i doneo na svojim ramenima (Luka 15, 4-5) – Dobrog pastira.

Sveti Nikola blagosilja desnom rukom, a u levoj drži jevanđelje. Knjiga može da bude zatvorena, ali isto tako i otvorena noseći natpis iz jevanđelja po Luci (Luka 6, 17). Prema ikonografskom priručniku Dionisija Furnoagrafita, Sveti Nikola ima kratku bradu, dok mu je čelo visoko sa jasno naznačenim borama, što prema vizantijskoj filozofiji, odražava njegovu duhovnost.

Sveti Nikola Čudotvorac, ikona, početak 20. veka, srebrni oklad sa ćelijastim emajlom, Moskva, Rusija

Zaštitnik putnika i moreplovaca

Pored glave Svetog Nikole, sa leve i sa desne strane, nalazi se po jedan medaljon koji predstavljaju Hrista i Bogorodicu. Ovaj detalj vezan je za Nikejsko čudo spomenuto u spisima Svetog Metodija i dodatog žitijama Svetog Nikole između 860. i 965. godine. Hristos i Bogorodica okrenuti su ka svetitelju i vraćaju mu episkopska obeležja – jevanđelje i omofor. Ovaj prikaz se pojavio tokom 10/11. veka u vizantijskoj umetnosti makedonskog razdoblja i do 13. veka bio je prilično redak, da bi potom postao obavezan kako u u Vizantiji, tako i u Rusiji.

Poreklo ovakvih medaljona nalazi se u antičkoj umetnosti portreta preminulih slavnih ličnosti (imagines clipeatea) – filozofa, pisaca, plemića, itd. Kasnije, ovaj element se pretvorio u male medaljone na pločicama od slonove kosti ili metala.

Kult Svetog Nikole ojačao je prenosom njegovih moštiju iz Mire u italijanski grad Bari, godine 1087. U tom razdoblju, vizantijski car Aleksije I Komnin itvrdio je 6. decembar kao dan praznovanja svetog Nikole.

Sveti Nikola je poštovan u svim hrišćanskim zemljama, a vrlo često i kod muslimana. On je smatran za zaštitnika putnika, moreplovaca i mnogih krajeva. Inače, Sveti Nikola je najrasprostranjenija krsna slava kod Srba, dok se na drugom mestu nalazi Arhanđel Mihajlo. Velika popularnost svetog Nikole, pre svega, uslovljena je njegovom ulogom čudotvorca, a potom i ulogama velikog zaštitnika i pokrovitelja.