Vavedenje Bogorodice u pravoslavnoj ikonografiji

Većina marijalnih praznika proizilazi neposredno iz apokrifnih spisa i to, uglavnom, iz Jakovljevog protojevanđelja (2. vek) i jevanđelja Pseudo-Mateja (5/6. vek). Ciklus žvota Deve Marije, o čemu kanonska jevanđelja govore malo, u apokrifima počinje životom njenih roditelja, a završava se Uspenijem. Epizoda koja govori o njenom vaspitavanju i pripremi za ulogu Majke Božje ilustrovana je ikonografskom temom Vavedenja Presvete Bogorodice u Hram.

Jakovljevo protojevanđelje, poglavlja 7 i 8, te jevanđelje Pseudo-Mateja, poglavlje 4, svedoče da je Deva Marija bila posvećena Bogu u trećoj godini života i da je u jerusalimskom hramu ostala punih 12 godina. Ikonografski motiv prikazuje jedan određeni trenutak, trenutak dočeka, ulaska u Hram.

Vavedenje, zidni mozaik, 12. vek, Dafni, Grčka

Marijin ulazak u Hram

Ovaj praznik vodi poreklo iz jerusalimske tradicije 6. veka, a u Carigradu je bio prihvaćen krajem 8. veka u vreme patrijarha Tarasijusa. Rimokatolička crkva prihvatila je Vavedenje u 14. veku i proslavila ga, prvi put, 1384. godine u Avinjonu, u vreme pape Grigorija XI. Međutim, ovaj praznik je postao popularniji u zapadnom svetu tek krajem 16. veka.

Ikonografija Vavedenja je tradicionalna i prikazuje Bogorodicu u središtu kompozicije. Stasom, ona je još uvek dete, ali je izraz njenog lica ozbiljan i odrastao. Ona već nosi oznake MP  ΘY (Μητέρα του Θεού, gr. Mati Božja) zajedno sa tri zvezde večnog devičanstva. Ove oznake ukazuju na vanvremensko svojstvo ikone i njeno značenje u smislu apsolutnosti.

Bogorodicu dočekuje sveštenik Zaharije, budući otac Svetog Jovana Preteče. Vrlo često on je zamenjen sa velikim sveštenikom Zaharijem, jednim od dvanaest "malih" starozavetnih proroka iz hebrejskog vremena po povratku iz progona 538. godine stare ere. Otac Svetog Jovana Preteče bio je sveštenik u jerusalimskom hramu i pripadao je redu Avijnom (Luka 1, 5), osmom od 24 svešteničkih redova. Njega su ubili Irodovi vojnici, jer nije hteo da otkrije mesto na kome se skrivao njegov sin Jovan. U kompoziciji, on je prikazan ispred hrama, u podnožju stepeništa sa 15 stepenika koji odgovaraju Psalmima pevanim dok se sveštenik penje u hram (Psal. 119-133).

Bogorodicu prate roditelji, Joakim i Ana, i jerusalimske device. One drže upaljene sveće što simboliše ponudu i žrtvu u isto vreme, a takođe i božansku svetlost Bogorodičinu. Ovaj prizor podseća na jevanđelsku parabolu o mudrim devojkama (Mat. 25, 1-13), alegorijsku priču koja se odnosi na jedan drevni hebrejski običaj. Svadbe su bile, obično, slavljene noću i devojke, nevestine drugarice, išle su u povorci u susret mladoženji i pratile ga do mesta gde se gozba odvijala.

Vavedenje, freska, Manuel Panselinos, oko 1300, Protaton, Sveta Gora

Arhitektura kao simbol

Arhitektura prikazana u kompoziciji ima vrlo složenu ulogu pomažući da se bolje objasni poslanstvo Deve Marije i njen boravak u Hramu. Podela hrama na tri dela, prema spisima Origena (185-254), egzegete i teologa rođenog u Aleksandriji, još više osvetljava trostruko prisustvo Bogorodice u kompoziciji ispred hrama, na vrhu stepeništa i ispred ciborijuma.

Dvorište hrama predstavlja marljiv verski život i očišćenje. Lađa hrama označava božansku moć pri stvaranju i prosvetljenje. Oltar hrama simboliše Reč, Logos, potpunost i jedinstvo. Ova tri stepena duhovnog života odgovaraju trima knjigama cara Solomona: Priče Solomonove, Knjiga Propovednikova i Pesma nad pesmama. Hram, viđen u ovakvoj alegorijskoj i apologetskoj svetlosti, daje mnogo dublji smisao sâmoj ikonografskoj temi. Bogorodica ispred hrama ide ka očišćenju, u lađi hrama razmišlja i moli se, a prikaz pod ciborijumom predstavlja krajnji čin u njenom duhovnom i telesnom sjedinjavanju sa Bogom.

Simbolika oltara natkriljenog ciborijumom (baldahin čest u paleohrišćanskim vremenima) stekla je svoj značaj posle ikonoklastičkih godina, postavši u kompoziciji simbol Solomonovog hrama u Jerusalimu.

Nešto kasnije, postajale su i predstave na kojima nije bilo Bogorodice pod ciborijumom, nego samo upaljena kandila. Jedna minijatura vatikanskog rukopisa "Omilie di Giacomo Monaco" prikazuje đakona kako pali kandila, dok jedna freska iz 1192. gdione u crkvi Panagija tu Araka, u Laguderi na Kipru, u istoj kompoziciji prikazuje već upaljena kandila. U 14. veku, ova tematika ciborijuma bez likova, ali sa upaljenim kandilima kao simbolom Božje emanacije, postala je vrlo česta u ruskim iluminacijama.

Vavedenje, ikona, početak 15. veka, Vizantija

Telo Marije, hram Gospodnji

Ikonografska kompozicija Vavedenja Presvete Bogorodice u Hram nije pretrpela puno značajnih promena za vreme svoje umetničke evolucije. Neki detalji bivali su preinačavani u odnosu na estetske zahteve razdoblja. Tokom 12. i 13. veka, glavni likovi bili su prikazivani u sredini kompozicije, dok su jerusalimske devojke bile sa strane. U 14. veku, hram je bivao prikazivan frontalno, dok su se devojke nalazile u dnu kompozicije.

Teološki smisao praznika Vavedenja zasniva se na činjenici da će telo Deve Marije da postane istinski hram Gospodov koji će se u njoj otelotvoriti. Drgačije rečeno, svaki čovek je hram Božji, kako je pisao Sveti Pavle: "Ne znate li da ste vi crkva Božja, i Duh Božji živi u vama." (1 Kor. 3, 16).