Sveta Sofija – premudrost božja u pravoslavnoj ikonografiji
Poreklo ove teme proizilazi, po svemu sudeći, iz jedne drevne rimske ideje koja je bila hristijanizovana u kultu Svete Sofije
(Crkvu Svete Sofije Premudrosti Božje, u Carigradu, naručio je car Konstantin Veliki (4. vek), a rekonstruisao ju je car Justinijan (6. vek)
Ikonografski motiv Svete Sofije ponavlja Deisisnu kompoziciju, ali u sasvim drugačijoj perspektivi. Deisis predstavlja dva aspekta Drugog Hristovog dolaska – sud Gospodnji i posredovanje Bogorodice i svetitelja. Sveta Sofija poseduje isti eshatološki smisao po sâmoj kompoziciji, ali istovremeno daje i dokaz o trojičnoj dogmi, objašnjavajući delić tajne Boga u tri Ipostasa.
Sâmo poreklo ove teme proizilazi, po svemu sudeći, iz jedne drevne rimske ideje koja je bila hristijanizovana u kultu Svete Sofije. Znamo da je Konstantin Veliki u Carigradu sagradio tri hrišćanska hrama posvećena apstraktnim pojmovima, zasnivajući se na nasleđu rimske državne religije i njenih deifikacija apstraktnih pojmova. Hramovi su bili nazvani Premudrost, Mir i Sila, da bi, nešto kasnije, njihova imena bila promenjena u Sveta Sofija, Sveta Irena i Svete Nebeske sile.
Sveta Sofija Premudrost Božja, ikona, 16. vek, Rusija
Kult Svete Sofije odigrao je značajnu ulogu u crkvenoj vizantijskoj umetnosti. Dovoljno je da se podsetimo na carigradsku crkvu Svete Sofije koju je definitivno rekonstruisao car Justinijan. Drevni Rusi, koje je Vizantija prevela u hrišćanstvo, Svetoj Sofiji, Premudrosti Božjoj, posvetili su prve dve velike crkve u glavnim gradovima, Kijevu i Novgorodu.
Sveta Sofija Premudrost Božja, ikona, 15. vek, Rusija (levo); ikona, 17. vek, Rusija (desno)
Eshatološki značaj motiva
Središte kompozicije zauzima Sveta Sofija okružena mandorlom, oličavajući Premudrost Božju. Ona sedi na Prestolu mudrosti, koji podseća na Solomonov presto (1 Car. 10, 18-20). Po izgledu ona nalikuje anđelu, krunisana je i odenuta u carske haljine. Lice, ruke, a ponekad i krila, vatreno su crvene boje, jer se, prema vizantijskoj tradiciji, Premudrost plamenog lika javila sinu protomajstora sofijske crkve u Carigradu. Noge Premudrosti počivaju na jednom okruglom kamenu, kamenu vere, čiji oblik simboliše potpunost i podseća na Hristove reči upućene apostolu Petru: "Na ovom kamenu sazidaću crkvu svoju" (Mat 16, 18). Sveta Sofija drži žezlo, kraljevsku oznaku pravde (Psal. 110, 2 / 45, 6) i svitak kao simbol Mudrosti i preegzistencijalne Reči.
Bogorodica sa prikazom Hrista-Emanuila u krugu na grudima, nalazi se sa desne strane prestola. Povlašćeno mesto koje ona zauzima (Psal. 45, 9) označava je kao zastupnicu čovečanstva pred Bogom i podseća na motiv Orantne Bogorodice. Ova složena uloga Bogomateri u službi je hristiologije, jer ona svedoči da je Hrist rođen telesno i da se Reč odista otelotvorila (Jovan 1, 1-14). Takođe, ona predstavlja Presto Premudrosti, jer Hristos, Logos Oca, počiva na njenim grudima.
Sveti Jovan Preteča, dete Mudrosti (Luka 7, 35), nalazi se sa leve strane Svete Sofije, ponavljajući tako Deisisni stav. On blagosilja desnom rukom, a u levoj drži otvoreni svitak sa natpisom: "Pokajte se, jer se približi carstvo nebesko" (Mat. 3, 2), podsećajući tako na prvobitni eshatološki značaj motiva.
Sveta Sofija Premudrost Božja, ikona, 1860. godina, Mstjora, Rusija
Univerzum sjedinjen u Premudrosti Božjoj
Iznad Svete Sofije prikazan je Hristos kako blagosilja, dok je iznad njega prizor Hetimasije, Ugotovljenog prestola. Hetimasija je pripremljen presto za Sina čovečjeg koji će doći u slavi praćen svim anđelima i koji će sesti na presto slave svoje (Mat. 25, 31). Presto je prazan, jer čeka Drugi Hristov dolazak. Prekriven je Hristovim himationom na kome leže knjiga, češće zatvorena nego otvorena, te znaci stradanja – krst, koplje i spužva. Knjiga ne predstavlja jevanđelje, nego jednu apokaliptičnu viziju Knjige života (Otkr. 20, 12) koja sadrži imena svih koji su zaslužili večni život i koji pripadaju Božjem narodu (2 Moj. 32, 32-33 / Dan. 12, 1 / Psal. 68, 29). Oni koji nisu u Knjizi biće bačeni u ognjeno jezero (Otkr. 20, 15), drugačije rečeno, u Pakao.
Teološki i liturgijski smisao ovog motiva vrlo je složen i ne ograničava se samo na eshatološki karakter. Drugi smisao je prikaz trećeg Ipostasa – Duha Svetog, kaže Sveti Teofil Antiohijski. Sveti Jovan Damaskin ovaj motiv objašnjava kao prikaz Duha Svetog čije značenje bi bilo Bog Sin – izvor mudrosti. U palamizmu, to je prikaz trojične i Božje sile, obznanjene u Sinu, a izražene kroz Duh Sveti – Premudrost, kroz koju i u kojoj je Bog stvorio Vaseljenu.
U geometrijskoj šemi kompozicije otkriva se Trojstvo po uspravnoj osovini. Presto sa Knjigom života predstavlja Boga Oca, Hristos koji blagosilja predstavlja Boga Sina i Sveta Sofija predstavlja Boga Duha Svetog. Sledeći kružnu kompoziciju, Premudrost je u središtu, gore su anđeli koji se klanjaju Prestolu simbolišući nebeske sile, dok Bogorodica i Sveti Jovan Preteča predstavljaju čovečanstvo. Tako, čitav Univerzum je sjedinjen Premudrošću Božjom sačinjavajući na taj način večni sklad.
