Pokrov Presvete Bogorodice u pravoslavnoj ikonografiji
Danas je Pokrov Presvete Bogorodice, znacajan praznik kojim se obelezava zastitnicki odnos Bogorodice prema čovecanstvu. Prvi književni izvori o temi Pokrova datiraju iz 12. veka. Najstarije sačuvane ikone koja prikazuju Pokrov dolaze iz Pokrovskog manastira u Suzdalju (1365) i novgorodskog manastira Zverine (oko 1399)
(ilustracija, Pokrov, ikona, Manastir Zverine, Novgorod, Rusija, oko 1399. godine (levo); ikona, Novgorod, Rusija, početak 15. veka (desno)
Dva događaja prikazana na ikoni Pokrova vezani su za kult Bogorodičinog maforiona koji je bio čuvan u Vlaherinskoj crkvi. Godine 458, car Leon I (457-474) primio je maforion iz Jerusalima i naložio da se sagradi Vlaherinska crkva čija bi posebna namena bila čuvanje ove dragocene relikvije.
Pokrov, ikona, Pokrovski manastir, Suzdalj, Rusija, oko 1365. godine (levo); ikona, Suzdalj, Rusija, kraj 15. veka (desno)
Pisani izvori
Osnovni motiv Pokrova vodi poreklo iz žitija Svetog Andreja Jurodivog (+911). Termin "jurodiv" označava "lud Hrista radi" i ukazuje na ljude koji su, pod krinkom siromaštva i mentalne poremećenosti, mogli neometano da propovedaju. Drevno istočnjačko nasleđe prihvatalo je umno obolele kao Božji znak i niko ih nije uznemiravao. Naprotiv, ljudi su ih pomagali.
Sveti Andrej Jurodivi bio je Skit i živeo je u vreme cara Leona VI Filozofa (886-912), a Bogu se posvetio posle vizije koju je doživeo u Vlaherinskoj crkvi u Carigradu. Jedne noći, 902. godine, Sveti Andrej prisustvovao je noćnom bogosluženju i, pred jutro, ugledao je Bogorodicu u pratnji Svetog Jovana Preteče, Svetog Jovana Bogoslova i još nekoliko svetitelja u belim haljinama. Bogorodica se približila amvonu (govornica u bazilikama) i dugo se molila, a onda je ušla u oltar, skinula svoj maforion i raširila ga preko vernika. Ovaj čin je označavao da je ona ljudima potvrdila svoju zaštitu i podsetila ih na svoju ulogu posrednice između Boga i Čovečanstva.
Prvi književni izvori o temi Pokrova datiraju iz 12. veka u obliku jednog teksta u knjizi "Aleksijada" (poglavlje 13) koju je napisala princeza Ana iz dinastije Komnina. U istom veku, novgorodski arhiepiskop Antonije napomenuo je ovaj čudesan događaj, a nešto kasnije, 1204. godine, o njemu je govorio i jedan novgorodski letopis. Imajući toliki značaj, ruska crkva je zvanično prihvatila praznik i slavila ga, prvi put, šezdesetih godina 12. veka, za vreme vladavine knjaza Andreja Bogoljubskog.
Pokrov, ikona, Pskov, Rusija, 15. vek
Ruska tradicija
Najstariji poznati prikaz Pokrova nalazi se u Suzdalju na zapadnim vratima crkve Hristovog rođenja. Bogoridica iz te kompozicije nalikuje na motiv Halkopratijske Bogorodice, tačnije, njene ruske verzije – Bogoljubske Bogomateri. Drugi prikaz datira iz 1313. godine i radi se o jednoj fresci Snetogorskog manastira u Pskovu. Najstarije sačuvane ikone koja prikazuju Pokrov dolaze iz Pokrovskog manastira u Suzdalju (1365) i novgorodskog manastira Zverine (oko 1399).
Za vreme druge polovine 14. veka, stvorene su dve verzije Pokrova: srednjeruski tip (Moskva, Suzdalj) i novgorodski tip (Novgorod, Pskov). Najvažnija razlika između ova dva tipa izražava se kroz položaj maforiona. Srednjeruska verzija zasniva se na ikoni Pokrovskog manastira u Suzdalju i prikazuje Bogorodicu koja drži maforion. Novgorodska verzija, zasnovana na jednoj fresci crkve posvećene Svetom Teodoru Stratilatu (1380) u Novgorodu, prikazuje Bogorodicu u orantnom stavu, dok anđeli šire maforion iznad vernih. Postoji još jedna varijacija novgorodskog motiva Pokrova sa Hristom Svedržiteljem iznad Bogorodice i svetiteljima prikazanim dopojasno u arhitekturi.
Počevši od 16. veka, svi elementi Pokrova bili su ujedinjeni, tako da je moguće susresti oba novgorodska tipa, srednjeruski ili Pokrov sa suzdaljskih vrata u jednoj kompoziciji.
Arhitekturalnu pozadinu sačinjava crkva sa tri ili pet kupola i tu je moguće razlučiti dva ikonografska nasleđa. Arhitekturalna pozadina obrađena plakatno zasniva se na novgorodskoj tradiciji 13. i 14. veka, dok arhitektura u aksonometriji iz više uglova sledi paleološku tradiciju 14. veka.
Često, na kasnijim ikonama, umesto Bogorodičinog maforiona, ikonografi su prikazivali omoforion, što je naglašavalo liturgijski smisao ikone. Omoforion prekriva ramena arhiepiskopa za vreme bogosluženja i on je znak njegove uloge duhovnog Oca. On nastavlja Hristov zadatak, jer omoforion predstavlja izgubljeno jagnje koje je Hristos pronašao i doneo na ramenima (Luka 15, 4-5), drugačije rečeno, viđenje Hrista Dobrog pastira.
Pokrov, ikona, Rusija, 16. vek
Roman Slatkopojac
U kasnijoj ikonografiji, kompozicija Pokrova je podeljena na dva dela. U gornjem delu je prikaz viđenja Svetog Andreja Jurodivog, a u donjem delu je naslikano jedno čudo koje se u Vlaherinskoj crkvi, u 6. veku, dogodilo crkvenoslužitelju Romanu.
Roman je rođen u 5. veku u Emesu u Siriji, a kasnije on je postao crkvenoslužitelj u jednoj bejrutskoj crkvi. Početkom vladavine Anastasija I (491-518), on je otišao za Carigrad gde je počeo da radi u crkvi Bogorodice Kirovske. U toku dana, Roman je služio u hramu, a noći je provodio moleći se u Vlaherinskoj crkvi. Vrlo brzo, patrijarh Jevtimije (491-496) primetio je njegovu veliku pobožnost i postavio ga za crkvenoslužitelja u Vlaherinskoj crkvi. Za vrlo savesno i predano obavljanje dužnosti, Roman je primao istu platu kao i pojci.
Pojci Vlaherinske crkve bili su uvređeni zato što je običan crkvenjak primao istu nagradu kao i oni, te su rešili da mu se osvete. Jednom prilikom, kada je car prisustvovao bogosluženju, ljubomorni pojci su naterali Romana da poje sa njima, što je bilo nemoguće jer je Roman bio nepismen i nije znao napeve.
Posle bogosluženja, ponižen i ojađen, on se molio pred ikonom Bogorodice, a potom je otišao kući. Dok je spavao, pojavila se Bogorodica i dala mu je da proguta jedan svitak. Sutradan, Roman ne samo što je mogao da čita i piše, nego vladao i velikim znanjem. Kada je stigao u crkvu, popeo se na amvon i zapojao odu koju je upravo komponovao. Svi su bili začuđeni i očarani lepotom himne i njegovog glasa, pa čak i njegovi neprijatelji. Tako je Roman postao đakon i tvorac hiljadu slavnih kondakiona. Upokojio se 536. godine.
Pokrov, ikona, Lipoven, Besarabija, 19. vek
Bogorodičina zaštita
U ikonografiji Pokrova, ovaj događaj prikazan je u donjem delu kompozicije sa Svetim Romanom Slatkopojcem na amvonu. Obučen je u đakonsku dalmatiku i okružen Svetim Andrejem Jurodivim, Svetim Epifanijem, učenikom Andrejevim, Svetim Ananijem koji je krstio Svetog Pavla (Dela 9, 10), a ponekad i nekolicinom crkvenih otaca.
Praznik Svetog Romana Slatkopojca slavljen je 1. oktobra, a onda su Rusi tome pridodali Pokrov, načinivši tako novu ikonografsku kompoziciju i novi Crkveni praznik. Ova izmena mogla bi da se obrazloži činjenicom da su oba čuda povezana mestom, Vlaherinskom crkvom, i činom, zaštitom i neprekidnim Bogorodičinim pomaganjem ljudi. Praznik Pokrova je osobenost slovenskih pravoslavaca i on nikada nije bio prihvaćen u ostalim pravoslavnim Crkvama.
