Krstovdan – Uzdizanje Časnoga Krsta u pravoslavnoj ikonografiji
Prvi pisani izvor, vezan za otkriće Krsta Gospodnjeg, datira iz 347. godine. Izvori o osvećenju crkve Vaskrsenja Hristovog datiraju između 335. i 340. godine
(ilustracija, Uzdizanje Časnoga Krsta, detalj sa ikone, 15. vek, Novgorod, Rusija)
Uzdizanje Časnoga Krsta, odnosno Krstovdan, jedan je od dvanaest Velikih praznika pravoslavne Crkve i jedini od njih koji ne predstavlja epizodu iz života Gospoda ili Bogorodice. Njegovo poreklo seže u palestinska usmena predanja iz vremena Konstantina Velikog (274-337) i oslobođenja hrišćanske vere.
Konstantinovim dekretom, razapinjanje je bilo zabranjeno kao metoda mučenja i pogubljenja tako da se, vrlo brzo, znak krsta pojavio posvuda i postao simbol Božje ljubavi i njegove žrtve za spasenje čovečanstva. Sâm Konstantin imao je tri vizije znaka krsta u trenucima koji su prethodili važnim događajima. Prvog puta, znak krsta i reči "In Hoc Signo Vinces" pojavio se upravo uoči pobedničke bitke nad Maksencijem. Drugog puta pojavio se kada je Konstantin osvojio Istočno carstvo i trećeg puta kada je pobedio Skite na Dunavu.
Uzdizanje Časnoga Krsta, ikona, 17. vek, Severna Rusija
Pisani izvori
Prvi pisani izvor, vezan za otkriće Krsta Gospodnjeg, datira iz 347. godine. Radi se o jednom tekstu Svetog Ćirila Jerusalimskog (315-386) gde je on spomenuo deliće Krsta. Nešto kasnije, Sveti Jovan Zlatousti (347-407) govorio je o tri krsta koje je, 325. godine, pronašla carica Jelena (+327) na Golgoti. Hristov krst bio je prepoznat zahvaljujući natpisu.
Eterija, u svojim spisima sa puta u Jerusalim pred kraj 4. veka, beleži da je praznični dan osvećenja Crkve Vaskrsenja Hristovog bio slavljen vrlo svečano, jer je u isto vreme bio slavljen i praznik Otkrovenja Časnoga Krsta. Neophodno je napomenuti da prvi pisani izvori o osvećenju crkve Vaskrsenja Hristovog datiraju između 335. i 340. godine u tekstu Jevsevija (267-340), kesarijskog episkopa i autora slavne "Crkvene istorije“. On je govorio o osvećenju, ali nije spominjao Hristov Krst.
Rufin i Paulin iz Nole (351-431) pripovedaju, nešto kasnije, o čudu koje se dogodilo za vreme otkrovenja Časnog Krsta. Makarije, episkop jerusalimski, pokazao je carici Jeleni mesto na kome se prema predanjima nalazio Hristov grob. On se nalazio ispod hrama posvećenog Veneri iz Hadrijanovog vremena, oko 135. godine. Bila su pronađena tri krsta i, da bi prepoznali Gospodnji, Makarije ih je položio na jednog umirućeg bolesnika. Dodirnuvši Časni Krst, bolesnik je bio izlečen. Uz Krst su bila pronađena i četiri eksera. Kasnija predanja kažu da je jedan ekser bio bačen u Jadransko more da bi smirio oluju za vreme puta carice Jelene. Drugi ekser je bio prikovan na Konstantinov šlem, treći na ormu njegovog konja, a četvrti je stavljen u carsku riznicu.
Uzdizanje Časnoga Krsta, ikona, oko 1700, Centralna Rusija
Krst, car, carica, episkopi i arhitektura
Ikonografska kompozicija Uzdizanja Časnoga Krsta prikazuje, uglavnom, u sredini, u vertikalnoj osi, episkopa Makarija na amvonu kako pridržava Krst, sâm ili uz pomoć dvojice đakona. Pored ove grupe nalaze se Konstantin Veliki, njegova majka Jelena i, ponekad, nekoliko episkopa: Silvester, rimski papa od 314. do 335. godine, kao i Oci Tirskog sabora, pozvani da prisustvuju osvećenju crkve.
Arhitektura predstavlja baziliku Vaskrsenja Hristovog (današnjeg Svetog Groba) i, ustvari, događaj koji se odigrava u unutrašnjosti hrama, što je prikazano ikonografskim kodovima. Ponekad, kompozicija je obogaćena dvema epizodama: Otkrovenje Časnog Krsta i Izlečenje bolesnog, prikazanim u dnu ikone.
Uzdizanje Časnoga Krsta, ikona, kraj 19. veka, Rusija
Praznik posvećen Uzdizanju Časnoga Krsta proslavljen je po prvi put 14. septembra 614. godine u Carigradu. Iste godine, Persijanci su opljačkali Jerusalim i sa mnoštvom predmeta odneli su i Krst. Godine 628, Heraklius I, vizantijski car od 610. do 641. godine, povratio je Krst i stavio ga u Vlaherinsku crkvu. Pet godina kasnije, Krst je bio prebačen u hram Svete Sofije. Na Zapadu, praznik Časnoga Krsta prihvaćen je pred kraj istoga veka, za vreme duhovne vladavine pape Sergija I (687-701).
Značaj Krsta Gospodnjeg jako je veliki za Crkvu, jer već sâm prikaz krsta označava hrišćanstvo i predstavlja njegovu središnju temu. Pođednako, Raspeće označava ovozemaljsko poslanstvo jednog Ipostasa Svetog Trojstva koje se završilo žrtvom na krstu.
