Preobraženje Hristovo u pravoslavnoj ikonografiji

Božja suština neshvatljiva je čoveku, ali ona postaje malo pristupačnija kroz teofanije kada se Bog ukazuje vidljivo. U starozavetnim pripovestima, pojavljivanje Jahvea bilo je uslovljeno principom "videti lik Božji je smrtonosno". Usled toga, on se uvek pojavljivao na određenoj materijalnoj i psihološkoj udaljenosti u obliku gorućeg grma, dima, groma, lahora, anđela, zagonetnog čoveka...

Međutim, Novi zavet je dozvolio da se otkrije nekoliko bitnih trenutaka: trojično načelo, zemaljski život Boga Sina i potpuna teofanija (Bogojavljenje). Pokazivanje Svetoga Trojstva postalo je multisenzitivno: Bog Otac javlja se kao glas (auditivno), Bog Duh Sveti kao golub (vizuelno) i Bog Sin telesno (taktilno). Tako je moglo bolje da se promatra i razmišlja o tajni trojedinstva.

Preobraženje, mozaik, manastir Svete Katarine, Sinaj, 6. vek

Palamizmom do razumevanja Preobraženja

Preobraženje Gospoda Našega Isusa Hrista je potpuna teofanija o čemu nam svedoče kanonska jevanđelja (Mat. 17, 1-9 / Mark. 9, 2-9 / Luk. 9, 28-36). Hristos je sa svojim učenicima napustio Kapernaum i pošao za Jerusalim. Kada su stigli u Donju Galileju, jednoga dana Isus je poveo sa sobom Petra, Jovana i Jakova i popeo se na brdo da se moli. Za vreme molitve on se preobrazio, a Mojsije i Ilija su se pojavili i govorili mu o žrtvovanju koje će morati da izvrši u Jerusalimu. Troje apostola bili su preplašeni, a događaj kome su upravo prisustvovali ostavio je na njih dubok utisak. Silazeći sa planine, Hristos im je zabranio da bilo kome pričaju o onome što su videli.

Ikonografski model Preobraženja, osim mesta, zasniva se na jevanđelskim pripovestima i potpunije se objašnjava kroz dve značajne prefiguracije: Mojsije prima Zakon na Sinajskoj gori (2 Moj. 24, 12-18 / 33, 11-23 / 34, 4-8) i prorok Ilija prima naređenja od Gospoda na gori Horivu (1 Car. 19, 8-13). Horiv je drugo ime za Sinaj i označava ponekad planiski lanac, a ponekad pustinju.

Ove biblijske tekstove proučavali su i objasnili su Crkveni oci Ćiril Aleksandrijski (315-386), Maksim Ispovednik (580-622), Jovan Damaskin (676-749) i Grigorije Palama (1296-1359), svetogorski monah. Vrhunac proučavanja bila je pobeda Palamine isihastičke misli koja je, pobivši pravce koje je podržavao kalabrijski filozof Varlam, postala zvanična doktrina pravoslavne Crkve 1341. godine. Palamizam je ostao osnova za razumevanje tajne Preobraženja Gospodnjeg.

Preobraženje ikona, Sinaj, Vizantija, 12. vek (levo); ikona mikromozaik, Carigrad, Vizantija, 13. vek (desno)

Božja suština kao blještava tama

Kompozicija Preobraženja podeljena je na dva dela – preobraženi Hristos u vrhu i tri apostola u donjem delu. Prema kanonskim tekstovima, Gospod, lebdeći iznad brda, zračio je božanskom svetlošću i sjajem sunca, dok mu je odeća postala blještavo bela. Bilo je to "vidjelo istinito koje obasjava svakog čovjeka" (Jovan 1, 9), ali takođe i Davidova vizija: "Gospode (…) obukao si se u veličanstvo i krasotu; obukao si svjetlost kao haljinu" (Psal. 104, 1-2).

Palamina razmišljanja objašnjavaju ove reči. Bog je svetlost, ne po svojoj suštini, nego po svojoj energiji. Ta svetlost nije ni materijalna, niti duhovna; ona je neizrecivi sjaj i slava jedne prirode u tri ipostasa. To je teorija koja se približava doktrini Pseudo-Dionisija o uzvišenosti Božjoj i božanskoj svetlosti.

Savršena belina Hristove odeće ima korene u antičkoj filozofiji Pitagore, Plutarha i Sokrata. Oni su belu boju smatrali kao znak božanstva, čistore, savršenstva, uzvišenosti i slave.

Isus Hristos, najčešće, blagosilja desnom rukom, dok u levoj drži svitak, simbol preegzistencijalne Reči. Okružen je mandorlom, sastavljenom od tri različite boje, vrlo tamne u sredini i svetle na krajevima, što podseća na jevanđelje po Jovanu: "I vidjelo se svjetli u tami, i tama ga ne obuze" (Jovan 1, 5). Sveti Dionisije Areopagitski objašnjava crni krug kao svetlost toliko jaku da izgleda crna – blještava tama. Ovo može takođe da se shvati u smislu da, iako se ljudima objavljuje vidljivo, Bog im u svojoj suštini ostaje nedokučiv.

Često se iza Gospoda vidi zvezda sa pet ili šest krakova. Zvezda simboliše izvor nebeske svetlosti i duha koji probija tamu. Zvezda sa pet kraka ishodi iz pitagorejskog pentagrama i ona simboliše središte univerzuma u širenju. Šestokraka zvezda proizilazi iz Solomonovog pečata i simboliše spoj duha i materije, njihovu dinamiku i zakon evolucije. Sva ova preobraženska svetlost predstavlja treći ipostas – Duha Svetog. U spoju sa glasom Boga Oca koji se začuo sa neba (Mat. 17, 5), to od događaja čini potpunu teofaniju.

Preobraženje, ikona, Teofan Grk, Pereslavlj-Zaleski, Rusija, 15. vek

Isus Hristos između Zakona i Proroštva

Pored Hrista nalaze se proroci Ilija i Mojsije koji, kao i Gospod, lebde u vazduhu. Njihovo prisustvo ishodi iz starozavetnih prefiguracija (2 Moj. 24, 1 / 1 Car. 19) i iz eshatološke vizije proroka Malahije (Mal. 4, 4-5). Oni su već prikazani na jednoj fresci sinagoge u Dura Evroposu (sredina 3. veka) i simbolišu dva sveta. Ilija simboliše svet živih, jer je bio živ uzdignut u nebo (2 Car. 2, 11-13), dok Mojsije simboliše svet mrtvih, jer je on umro na gori Navavskoj (5 Moj. 32, 49 / 34, 5).

Ikonopisci, ističući predviđanje Drugog dolaska Gospodnjeg, prikazuju kako su ih doneli anđeli, Iliju iz jednog oblaka, a Mojsija iz grobnice. Isus Hristos između ova dva sveta, ali istovremeno između Zakona i Proroštva, izvršava starozavetna predskazanja, jer je on Mesija i Hristos, onaj koji je posvećen pomazanjem. Obred pomazanja vrlo je star i pruža se do Jakovljevog vremena (1 Moj. 18, 18-22). Potom je bio uobičavan za posvećivanje velikih sveštenika i kraljeva. Doista, to su dve glavne Hristove uloge – Veliki sveštenik Nebeske crkve i Vladar univerzuma.

Tri apostola koje je Hristos odabrao da vide lice Gospodnje, prikazani su u podnožju uzvišenja: Petar, osnivač Crkve (Mat. 16, 18-19); Jakov, prvi apostol-mučenik (Djel. 12, 1-2) i Jovan, onaj koji je ljudima objavio Drugi dolazak Gospodov (Otkr. 1, 9). Prema spisima, oni nisu shvatili šta se desilo na brdu i bili su preplašeni događajem. Marko i Mateja kažu da su apostoli pali licem prema zemlji kada se začuo glas Boga Oca, dok su oni, prema Luki, spavali i kada su se probudili videli su slavu Gospodovu. Ova druga varijanta ilustrovana je na jednoj fresci iz 9/10. veka u Togaleu (Kapadokija), gde su apostoli prikazani kako sede. Međutim, ove dve verzije sjedinio je Sveti Jovan Zlatousti (Mateja, propoved 56) i tako jedan od apostola, probuđen, vidi Preobraženje, dok su druga dvojica spavala.

Položaji apostola bili su menjani vrlo dugo, ali od 11. veka, prikazivani su, obično, u osnovi kompozicije, razvijeni u horizontali. Sa leve strane nalazi se apostol Petar, na kolenima, pridržavajući se levom rukom, dok desnom štiti oči od svetlosti. Apostol Jovan je u sredini i leži okrenut leđima svetlosti. Jakov je na desnoj strani i pada nauznak u kretnji koja pokazuje njegov pokušaj da izbegne zaslepljujući sjaj. Počevši od 13. veka, položaji apostola postali su vrlo izražajni, ističući njihove kretnje kojima se štite od božanske svetlosti. Od 14. veka i renesanse Paleologa, ovaj element postao je ustaljen u spoju sa tri zraka koji silaze iz Hristove mandorle.

Preobraženje, ikona, Krit, Grčka, 16. vek

Preobraženje Hristovo je i preobraženje apostola

Ponekad, u kompoziciji Preobraženja, Hristos je prikazan sa leve strane kako se penje na uzvišenje i poučave svoje učenike, dok sa desne strane oni silaze sa brda. Hristos je obučen uobičajeno što čini vrlo jak kontrast sa njegovom odećom za vreme Preobraženja.

Preobraženje Hristovo predstavlja, u isto vreme, i preobraženje apostola kroz transmutaciju njihovih čula. "Oni su prešli od tela ka duhu", kaže Sveti Grigorije Palama. Istu misao razvili su apostol Jovan (Jovan 17, 22) i Sveti Pavle (2 Kor. 3, 18) da su apostoli, kao ogledalo, odražavali sjaj Gospodov, jer su oni bili preobraženi voljom Hristovom.

Hrišćansko nasleđe smešta preobraženje Hristovo na Tavorsku goru, premda to nije navedeno u Novom zavetu. Tavorska gora nalazi se na jugu Donje Galileje i visoka je 588 metara. Primećena vrlo rano zbog svog kupolastog oblika, ona je bila obredno mesto još od drevnih vremena i često je navođena u Starom zavetu (Os. 5, 1 / Jer. 46, 18 / Psal. 89, 13 /  19, 12 / Sud. 4, 6-14). Njen značaj se nalazi takođe u tome što podseća na drugo brdo – Golgotu.

Najstariji poznati prikaz Preobraženja datira iz 549. godine i nalazi se u ravenskoj crkvi Sv. Apolinara u Klaseu. Ova zidna kompozicija ima simbolički smisao prikazujući, u sredini zvezdanog neba, između Mojsija i Ilije, krst ukrašen dragim kamenjem i krunom. Trojica apostola nalaze se u podnožju krsta i predstavljeni su kao tri jagnjeta.

Preobraženje, ikona, Emanuel Cafurnaris, Jonska ostrva, Grčka, 17. vek

Tavorska svetlost koja obasjava svaku ikonu

Praznik Preobraženja postoji u palestinskom obredu, pretpostavlja se, od 6. veka. Poznato je da su ga sinajski monasi slavili u 7. veku, a datum praznika bio je utvrđen na 6. avgust. Postoje znaci koji ukazuju na mogućnost da su Jermeni i Sirijci proslavljali Preobraženje još u 4. veku, međutim, to nije dokazano. Eterija, u svojim pripovestima sa puta po Palestini krajem 4. veka, nije ukazala na postojanje praznika Preobraženja. Nićifor Kalikst (758-829) pripoveda da je Sveta carica Jelena podigla crkvu na Tavorskoj gori, ali to nije dokazano.

Na Zapadu, praznik Preobraženja postoji od 9. veka i to jedino u Španiji. U 12. veku, opatija u Kliniju počela je da ga proslavlja i uložila je dosta truda da se praznik zvanično prizna. Najzad, praznik je prihvaćen 1456. godine za vreme pape Kaliksta III (1455-1458) u znak sećanja na pobedu Janoša Hunjadija u Beogradu, kada je on oslobodio grad od turske opsade. Međutim, Preobraženje je ostalo u rimokatoličkoj crkvi bez oktave, odnosno, praznik drugorazrednog značaja.

Kod pravoslavnih hrišćana, Preobraženje se nalazi među dvanaest Velikih praznika i sadrži potpuno osobeno značenje, zahvaljujući filozofu Grigoriju Palami i svetogorskim monasima. Njihova misao preživela je na Atosu sve do naših dana, te shodno običaju, živopisac-početnik kreće svoje slikarsko učenje živopišući ikonu Preobraženja da bi sve njegove naredne ikone bile obasjane tavorskom svetlošću, odnosno Božjom svetlošću u svojoj potpunosti i suštini.