Sabor Arhanđela Mihajla – Aranđelovdan u pravoslavnoj ikonografiji

Hrišćanska dogma o anđelima neuporedivo je mlađa od religijske misli koja o njima govori. Prisustvo anđela zapaženo je već u trenutku kada su Adam i Eva bili izbačeni iz Edenskog vrta (1 Moj. 3, 24) i od tada se oni neprekidno pojavljuju u biblijskoj hronologiji. Njihova uloga je delimično objašnjena sâmim imenom ἄγγελος, što na grčkom znači vesnik. Istovremeno, oni su sluge Božje, što podseća na različita predanja gde su anđeli antropomorfna bića koja nisu bila božanstva i sačinjavala su vezu između Čovečanstva i Nebesa.

Pošto anđeli simbolišu tu terra media, njihov je oblik sasvim osoben. Prema judeo-hrišćanskoj religiji, oni imaju ljudski izgled (Dan. 8, 15 / 9, 21), krila i, paradoksalno, oni su istovremeno telesni i bestelesni. Ova kontroverza proizilazi iz hristiologije gde je filozofija oduhovljenog tela vrlo duboka i složena. Nekada davno, priroda anđela bila je manje transcendentalna i vernici su težili da ih poštuju kao božanstva (2 Car. 23, 5). To je trajalo dugo i na Laodikijskom pomesnom saboru, oko 320. godine, hrišćanska Crkva je morala, kanonom 35, da zabrani obožavanje anđela sa ciljem da se podrži monoteistička religija.

Arhanđel Mihajlo, ikona, 14. vek, Carigrad, Vizantija

Nebeska hijerarhija bestelesnih sila

Prava angelologija započinje sa Pseudo-Dionisijem Areopagitom, piscem i filozofom 5/6. veka. U delu "Nebeska hijerahija", on je, u odnosu na svete knjige, ustanovio devet anđeoskih horova podeljenih u tri reda, uvodeći na taj način trojično načelo.

Prva anđeoska trijada podrazumeva: serafime, heruvime i anđele prestola.

Serafimi su Bogu najbliži, imaju šetoro krila (Isa. 6, 2) i plameni izgled (2 Moj. 24, 17 / Jevr. 19, 29). Njihovo ime na hebrejskom označava "one koji plamte". U ikonografiji su prikazani kao glava sa šestoro krila – pomoću jednog para lete, drugim parom pokrivaju noge, a trećim zakriljuju lice.

Heruvimi imaju više očiju i njihovo ime na hebrejskom označava "veliku mudrost". U ikonografiji su prikazani kao glave sa dvoje, četvoro ili, ređe, šestoro krila, a njihova boja je tamno plava.

Anđeli prestola okružuju i nose Boga na tronu. Oni su jedini bez antropomorfnog izgleda i, u ikonografiji, prikazani su kao vatreni točkovi sa po jednim okom u svakom od njihovih dvoje krila.

Sledeći red jesu anđeli gospodstva, sile i vlasti.

Anđeli gospodstva, nazvani su tako jer gospodare nižim redovima, ali i zato što daju mudrost vladarima. Anđeli sile čine čudesa na Zemlji i daju ljudima moć da čine čudesa. Anđeli vlasti vladaju nad demonima. Sva ova tri hora prikazuju se kao mladići obučeni u stihare, držeći u desnoj ruci zlatne trake, a u levoj pečat sa znakom krsta – Ꚛ. Opasani su zlatnim i zelenim orarima.

Poslednji red sačinjen je od anđela načala, arhanđela i anđela.

Anđeli načala su "prvi od poslednjih", nadređeni arhanđelima i svaki od njih štiti jednu kneževinu, odnosno zemlju.

Sabor Arhanđela Mihajla i svih bestelesnih sila, ikona, 15. vek, Novgorod, Rusija

Sedam arhanđela

Arhanđeli su Božji vesnici, vidljivi su ljudima i oni jedini imaju lična svojstva i imena. U judeo-hrišćanskoj tradiciji, njihova imena su teoforna, nosioci milosti Božje, i završavaju se na "el", što na hebrejskom označava Boga. Ime svakog od arhanđela odgovara određena arhanđeoska služba ili dužnost:

Mihajlo – (Dan. 10, 13 / jud. 9 / Otkr. 12, 7), "ko je kao Bog" na hebrejskom. On je Pobedonosac, Arhistrateg, Vojskovođa sila koje su pobedile Zlo. On je sprovodnik duša i za vreme Strašnog suda on će držati Vagu pravde. Može da se primeti da njegov kult proizilazi iz više izvora, jer on ima osobenosti  Anubisa, Tota i Hermesa.

Gavrilo – (Dan 8, 16 / Luka 1, 26), "sila Božja" na hebrejskom. On je vesnik poslat Devici Mariji, a takođe i svešteniku Zahariju, ocu Svetog Jovana Preteče.

Rafailo – (Tob 3, 16 / 11, 1), "pomoć Božja" na hebrejskom. On je iscelitelj Tobijin.

Urilo – (3 Jezd. 4, 1 / 5, 20 / apokrif Knjiga Enohova), "vatra i svetlo Božje" na hebrejskom. On je arhanđel koji čuva vrata Edenskog vrta, a takođe je pomagao Enohovo duhovno vaznesenje, te je nadahnuo Jezdru.

Sarilo – (3 Jezd. 5, 16), "molitva Božja" na hebrejskom. On je zaustavio nož Avramov nad Isakom.

Varahilo – (hebrejsko nasleđe), "blagoslov Božji" na hebrejskom. On se Mojsiju javio na planini kada je video Goreći grm.

Jehudilo – (hebrejsko nasleđe), "pohvala Božja" na hebrejskom. On je poučavao Sima, Nojevog sina.

Sabor Arhanđela Mihajla i svih bestelesnih sila, ikona, 16. vek, Grčka

Anđeli čuvari

Anđeli su najbliži ljudima i pojavljuju se da bi preneli Božje tajne i namere koje nisu od najveće važnosti. Oni pomažu ljudima u svakodnevnom životu i svaka osoba ima svog anđela čuvara.

U ikonografiji, tri poslednja hora prikazani su kao krilati mladići, obučeni u vojničke odežde ili bele tunike, držeći koplje ili mač.  U paleohrišćanskoj umetnosti, u katakombama i na sarkofazima, anđeli su bili prikazivani bez krila i radije prema antičkim motivima mladića i polubožanstava. Njihova krila su se pojavila u ikonografiji tokom 4. veka i, u početku, bila su bela, da bi kasnije, u srednjevekovnoj umetnosti, postala zlatna ili višebojna.

Broj devet anđeoskih horova nije plod slučajnosti. On je simbol ispunjenosti, množine koja je povratak jedinstvu, ali isto tako, on simboliše krunisanje napora i dovršenje stvaranja. Broj devet postoji, kao savršen broj, u više mitologija, kosmogonija i filozofija.

Drugi element, odlučujući u stvaranju devet anđeoskih horova, jeste bez sumnje činjenica da je u državnom sklopu carevine Konstantina Velikog postojalo devet nivoa aristokratije i birokratije, što otkriva uporednost sa nebeskom hijerarhijom slugu Cara Vaseljene.

Arhanđel Mihajlo, ikona, 1676. godina, Simon Ušakov, Moskva

Sabor Arhanđela Mihajla i svih bestelesnih sila

Od svih anđela, najsnažniji kult ima Arhanđel Mihajlo zbog svog statusa nebeskog Vojvode. Bivajući glavnokomandujući vojskovođa nebeskih bestelesnih sila, on ih je sazvao, sa njima poveo borbu protiv Satane i pobedio. Sabor Svetog Arhanđela Mihajla posebno se slavi u pravoslavnoj crkvi (8/21. novembar). Takođe, on je i iscelitelj u honskoj crkvi i zaštitnik Carigrada u vreme Konstantina Velikog.

Arhanđel Mihajlo na konju, ikona, 19. vek, Rusija

Uporedo sa svim ovim predstavama, postoji i kompozicija koja prikazuje Arhanđela Mihajla na konju. Ovaj motiv viđen je prvi put u ariljskoj crkvi Sevtog Ahilija iz 1296. godine. Freska prikazuje Arhanđela Mihajla kao konjanika sa mačem u ruci. Međutim, njegov identitet je sporan jer je on deo kompozicije Jesejevog drveta čiji ga ciklus izjednačava sa Gavrilom. S druge strane, svitak koji on drži u ruci (Zah. 1, 1-17) identifikuje ga kao Mihajla.

Ovaj ikonografski motiv posebno je bio popularan u Rusiji od ranog 16. veka i vrlo brzo je krenuo ka eshatološkim starozavetnim vizijama proroka Zaharija. Nebeski vojvoda Mihajlo ima vrlo osobenu ulogu u tim događajima, jer on neće biti samo komandant nebeskih sila koje će objaviti drugi Hristov dolazak, nego će biti i Božji pomoćnik za vreme strašnog suda. On će držati Vagu pravde i sprovodiće duše u Raj ili u Pakao.

Čudo Arhanđela Mihajla u Honi, ikona, 17. vek, Rusija

Arhanđel Mihajlo konjanik

Arhanđel Mihajlo prikazan je na krilatom konju koji podseća na Pegaza, konja iz antičke grčke mitologije koga je zajahao Persej odlazeći da oslobodi Andromedu i Belerofont da bi potukao Himeru. Arhistrateg drži koplje čiji je jedan kraj ukrašen krstom, simbolom pobede kroz žrtvu Hristovu, dok u drugoj ruci drži kadionicu (Otkr. 8, 3-5) koja podseća na poslednje molitve svetitelja upućenih Gospodu, pre nego što će ođeknuti zvuk prve apokaliptičke trube.

Noge arhanđela su okružene oblacima, iznad glave mu je dûga, a u ruci sa kadionicom drži otvorenu knjigu (Otkr. 10, 1-2). Ova vizija ilustruje pasaž koji govori o sedmoj i poslednjoj trubi koja označava zaustavljanje toka vremena. Pod kopitama konja, izgarajući u plamenu, u more se ruši Vavilon (Otkr. 18, 1-23), označavajući kraj zemaljskog života pre ustanovljenja nebeskog Jerusalima.

Anđeo čuva zaspalog čoveka, ikona, 18. vek, Paleh, Rusija

Simbolizam ovog motiva vezan je samo za viziju osmog dana i zvuk apokaliptičkih truba, što objašnjava zašto je motiv postao popularan od 14. veka, kada je istočna crkva prihvatila Knjigu Otkrovenja među kanonske tekstove. Uprkos svemu, ovaj motiv se nije ograničio samo na eshatološko značenje, nego je slavio Arhanđela Mihajla kao svetitelja zaštitnika. Zato su njegov kult i ikonografija postojali od samog početka paleohrišćanske umetnosti.

Posebna uloga Arhanđela Mihajlo lepo je objašnjena u jednoj odi koju mu je spevao Teodosije:

"On nije od onih slugâ na zemlji. On je pomoć Božja, plamen vatre."