Mala Gospojina – rođenje presvete Bogorodice

Značaj Bogorodice i njenog kulta izuzetno je veliki u pravoslavnom svetu, te je ona i najviše poštovana posle Hrista. Njeno mesto u liturgiji dobro se vidi već na crkvenom ikonostasu gde je prikazana više puta, pre svega među Velikim praznicima. Ustvari, red praznika počinje Rođenjem Presvete Bogorodice, jer je to prvi praznik (8. septembar) liturgijske godine pravoslavne Crkve, Naime, liturgijska godina počinje 1. septembra julijanskog kalendara, što ima korene u Egiptu, Haldeji i Persiji – nova godina u vreme jesenje ravnodnevnice.

Rođenje Bogorodice, ikona, 15. vek, Novgorod, Rusija

Apokrifno Jakovljevo protojevanđelje

Poreklo praznika Male Gospojine apokrifne je prirode – Jakovljevo protojevanđelje (5. poglavlje), dokument iz 2. veka. Carigradska Crkva je već u 6. veku prihvatila Rođenje Bogorodice, dok je Rim to učinio krajem 7. veka, za vreme pape Sergeja I (687-701).

Apokrifni opis Rođenja Bogorodice prilično nalikuje na cikluse Dionisija, Mitre, Aleksandra, itd, gde redovno nalazimo rođenje i kupanje deteta, te njegovo vaspitavanje i obrazovanje. Prema apokrifu, Sveta Ana i Sveti Joakim sveštenik, roditelji Djeve Marije, nisu imali dece, a kako je neplodnost bila sramna kod Jevreja, Zaharije, sveštenik i otac Svetog Jovana Preteče, odbio je Joakimovu žrtvu, što je skoro predstavljalo progon iz zajednice. Supružnici su se onda pomolili Bogu da im dâ dete i tako skine sramotu sa porodice. Gospod im je uslišio molbu i poslao anđela da im najavi rođenje devojčice koja će roditi Mesiju. Devet meseci kasnije, Ana je donela na svet Mati Božju.

Simbolika priče počinje već sa imenima Marijinih roditelja. Ime Ana dolazi od hebrejskog "Jahve je milosrdan", a potom "milosrđe", dok Joakim dolazi od hebrejskog izraza "Jahve uzdiže".  Apokrif takođe govori o Joakimovom poreklu koje potiče od Davidovog kolena, što je jako važno, apologetski govoreći, jer prorokovanje Isaije (Isa. 11, 1-5), a kasnije i jevanđelje Matejino (Mat. 1, 1-17) govore o tome. Treću tačku predstavlja Anino čudotvorno začeće, element koji se zasniva na više biblijskih epizoda: Sara (1 Moj. 11, 30), Rebeka (1 Moj. 25, 21), Rahilja (1 Moj. 30, 1), Samuilova mati Ana (1 Sam. 1, 20) i Jelisaveta (Luka 1, 7).

Rođenje Bogorodice, ikona, 16. vek, Šišatovac, Srbija

Jevrejski običaji i vizantijska tradicija

Ikonografski motiv Rođenja Presvete Bogorodice zadobio je, u Vizantiji, svoj pravi značaj posle ikonoklastičkih godina, oko 9/10. veka. Nalazimo ga na jednom mozaiku iz 11. veka u Dafneu i na jednoj fresci iz istog razdoblja u crkvi Svete Sofije u Kijevu. Kompozicija prikazuje Svetu Anu kako leži, u početku na prostirci prema jevrejskom običaju, a kasnije na krevetu prema vizantijskoj tradiciji. Počevši od 12. veka, ona sedi, što ilustruje hrišćansku dogmu o bezbolnom porođaju i potpunoj čistoti. To nije u protivnosti sa ležećim stavom, jer on označava istinsko telesno rođenje, a ne kakav simbolički čin.

Do 14. veka, Joakim nije prikazivan u kompoziciji i vidimo ga, prvi put, na jednoj fresci živopisanoj oko 1314. godine u Kraljevoj crkvi studeničkog manastira, a potom i na jednom mozaiku iz 14. veka u carigradskoj crkvi Hrista Spasitelja u Polju.

Pored kreveta Svete Ane nalaze se obično tri žene, sluškinje ili prijateljice koje su donele poklone. One podsećaju na uobičajenu vizantijsku kurtoaziju davanja poklona carici, ali takođe i na mit o Parkama, gospodaricama ljudskih života čije niti ispredaju. Žene drže ponude u rukama ili ih stavljaju na sto pored uzglavlja. Sto u Rođenju Bogorodice bio je prikazan prvi put u crkvi Hrista Spasitelja u Polju (1310) i bio je prazan. Prazan sto takođe je bio prikazan u rođenju Svetog Nikole na jednoj fresci srpske crkve Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, koja datira oko 1310. godine. Dve decenije kasnije, na jednoj fresci prizrenske crkve posvećene Svetom Nikoli, sto je prikazan prekriven poklonima.

Rođenje Bogorodice, ikona, 17. vek, Severna Grčka (levo); ikona, 18. vek, Rusija (desno)

U donjem delu kompozicije vidi se babica-sluškinja koja kupa Djevu Mariju, što pripada korenima u antičkoj umetnosti. Pozadinu prizora zauzima kuća, često prikazana kao palata, simbolišući mesto rođenja. Prema Epifaniju Monahu (+ 403) mesto je Nazaret, Joakimov rodni grad; prema Svetom Jovanu Zlatoustom (347-407) to je Vitlajem, rodni grad kralja Davida, Svete Ane i Hrista; prema Sofroniju (+644) dogodilo se u Jerusalimu. Svi ovi navedeni gradovi imaju apologetsko značenje, jer su oni dokaz da je Hristos zaista Mesija opisan u starozavetnim prorokovanjima. U ikonografiji, arhitektura kuće uglavnom je sledila sklonosti vremena, menjajući stilske elemente i veličinu.

Ponekad je kompozicija Rođenja Presvete Bogorodice obogaćena detaljima kao što su Joakimova molitva, anđeo objavljuje rođenje Majke Božje, začeće Bogorodice, Joakim i Ana sa detetom, itd. Kompozicije koje sadrže ove prizore datiraju uglavnom iz 15/16. veka ili kasnije, dolazeći iz ikonopisa škola Centralne Rusije.