Velika Gospojina – uspenije Bogorodice u pravoslavnoj ikonografiji

Grčki naziv ovog događaja – Kimisis (Kοίμησις) označava san, zaspati, uspiti, što nam objašnjava smrt kao počinak koji je Gospod dao svetu (Jovan 11, 11-14 / Mat. 9, 24), ističući tako eshatološko učenje Hristovo.

Međutim, ova epizoda ne postoji u novozavetnim pričama, gde je mati Božja poslednji put pomenuta u Delima apostolskim po Hristovom Vaznesenju (Djel. 1, 14). Poreklo Uspenija je apokrifnog karaktera i već je bilo poznato u 3. veku o čemu nam svedoče tekstovi pripisani raznim autorima, Bogorodičinim savremenicima ili kasnijim teolozima: "Uspenije Majke Božje" Svetog Jovana Bogoslova, "Prelazak majke Božje" Pseudo-Josifa iz Arimateje ili Melitona Sardskog, "Arapska knjiga prelaska Prepodobne Djeve Marije", itd. Međutim, najbolji i najvažniji spisi datiraju iz 7. i 8. veka: Jedna propoved arhiepiskopa solunskog Jovana (†649), tri propovedi patrijarha Germana (†733), tri propovedi arhiepiskopa kritskog Andreja (†740) i tri propovedi Jovana Damaskina (†749).

Svi ovi spisi pripovedaju o istom događaju i tako tvore osnovu ikonografskog motiva Uspenija, odnosno trenutka kada se pojavio Hristos da prihvati dušu Djeve Marije. Dramatski aspekt tog čina pronalazi najveću izražajnost na ikonama i freskama, jer nas jezik i simbolika slika uvode u najdublji smisao ovog događaja.

Uspenije Bogorodice, slonovača, Carigrad, Vizantija, oko 1000. godine

Zemlja i nebo pored Bogorodičinog odra

Mati Božja leži na odru, okružena dvanaestoricom ožalošćenih apostola koje su anđeli doneli sa raznih krajeva sveta, sledeći jednu od poslednjih Bogorodičinih želja. Oni su podeljeni u dve grupe i najzapaženiji su Sveti Petar, pored uzglavlja, kadeći Bogorodičino telo, Sveti Pavle, kod nogu, u stavu dubokog poštovanja i Sveti Jovan, u bolu, pognut ka telu na odru.

Da bi liturgijski karakter prizora bio upotpunjen, prisutni su i Crkveni oci koji se nalaze iza apostola. Prema "Evtimijskoj istoriji", Uspeniju Bogorodice prisustvovali su četiri najčuvenija episkopa: Jerotije, prvi episkop atinski; Timotije, efeski episkop; Sveti Jakov Brat Gospodnji, prvi episkop jerusalimski i Sveti Dionisije Areopagitski, učenik Svetog Pavla (Djel. 17, 34). Ponekad su Crkveni oci još brojniji, što onda posebno ističe obredni karakter bdenja nad odrom.

Uspenije Bogorodice, ikona, Rusija, 17. vek

Iza Crkvenih otaca, u kućama, prikazane su uplakane jerusalimske žene koje su pripremale Bogorodičino telo za odlazak u njeno nebesko prebivalište (Oda 2). Do 14. veka, one su bile prikazivane u dvema kućama koje simbolišu Bogorodičin dom, dok na kasnijim kompozicijama one sačinjavaju deo povorke koja se nalazi ispred kuća.

U središtu kompozicije, u uspravnoj osi, nalazi se Hristos držeći u naručju dušu Presvete Bogorodice prikazanu, prema antičkom nasleđu, u obliku novorođenčeta. Isus Hristos je okružen mandorlom koja simboliše njegovu slavu i božansku svetlost, dok su u mandorli, ili oko nje, prikazani anđeli i serafimi, dodajući pogrebu nebesku dimenziju.

Uspenije Bogorodice, freska, majstori Mihajlo i Evtihije Astrapa, Staro Nagoričane, Srbija, 14. vek

Epizode sa Jevrejinom i apostolom Tomom

Na drevnim kompozicijama, prema jednom spisu Svetog Jovana Solunskog, ispred posmrtnog odra nalazili su se jedan ili dva svećnjaka. Međutim, od 13. veka, kada je uvedena epizoda sa jevrejskim sveštenikom, svećnjaci su premešteni u pozadinu. Kasnije, kada je procesiono obeležje postalo preovladavajuće, svećnjake su držali anđeli, što je simbolički vezano za bogosluženje gde đakoni vrše istu ulogu na zemlji kao i anđeli u Carstvu Božjem.

Epizoda sa Jevrejinom Džefonijom (prema Akatistu Uspenija, kondakion 4 – Atonije; prema drugim izvorima – Antonije) proizilazi iz Druge propovedi Svetog Jovana Damaskina (poglavlje 13), gde je on spomenuo da je neki Jevrejin hteo da prevrne Bogorodičin odar u toku povorke, ali mu je nevidljivi anđeo odsekao ruke. Usmeno predanje, kao i uvek, ovom događaju je dodalo nekoliko elemenata. Prvo se pojavilo ime Jevrejina, potom ime anđela – Arhanđel Mihajlo i, na kraju, Džefonijine reči. "Gledajte počasti telu koje je rodilo čoveka koji je uništio zakone naših predaka", ljutito je on uzviknuo. Prema predanju, njegove odsečene šake ostale su zalepljene za odar sve dok se on, po nagovoru Svetog Petra, nije iskreno pokajao, te su mu ruke odmah iscelile.

Uspenije Bogorodice, ikona (triptih), kontinentalna Grčka, 18. vek

Ovaj detalj prikazan je prvi put sredinom 13. veka na jednoj ikoni koju je živopisao zapadnjački ikonograf, sledbenik vizantijske tradicije. Takođe, ovu isto epizodu nalazimo na jednoj fresci manastira Studenice (1313/14) i Starog Nagoričana (1317). Tako možemo i da ustanovimo da je kompozicija Uspenja bila potpuno određena početkom 13. veka, već po padu Carigrada 1204. godine o čemu nam svedoče i književni izvori.

U isto vreme možemo da primetimo, po prvi put u ikonografiji, telesno uznošenje Bogorodice u nebo, poznatije kao Vaznesenje Bogorodice. Već su episkop Teoteknos i arhiepiskop Jovan Solunski govorili o tome, a Jovan Damaskin ga je opisao u Drugoj propovedi (poglavlje 14). Najstariji prikaz ovog ikonografskog motiva nalazi se na bronzanim južnim vratima suzdaljske crkve Rođenja Hristovog koja datira između 1227. i 1237. godine, mada je ova kompozicija bila poznata na Zapadu još u 7/8. veku.

Jedna epizoda, retko prikazivana u kompoziciji Uspenija, ukazuje na poreklo činjenice da je oko odra prisutno samo jedanaest apostola. Prema jednom apokrifu iz 5. veka, apostol Toma stigao je sa zakašnjenjem na pogreb, ali je za vreme puta video Bogorodicu kako se uzdiže ka nebesima, te joj je zatražio blagoslov i njen pojas. Stigavši u Jerusalim, tri dana kasnije, on je hteo da vidi grob Bogorodičin i da uzme pojas koji mu je ona poverila. Ovaj događaj nadahnut je jevanđeljem po Jovanu (Jovan 20, 24-29) i odnosi se na Tominu nevericu.

Uspenije Bogorodice, zidni mozaik, Crkva Hrista Spasa, Carigrad, Vizantija, 14. vek (levo); ikona, Teofan Grk, Rusija, 14. vek (desno)

Ikonografija i tradicija

Prvi ikonografski prikaz Uspenija vodi poreklo iz 4. veka kao motiv na sarkofagu u bazilici Svetog Ingracija u Saragosi, a kasnije, u 6. veku, nalazimo isti prizor u Gruziji u obliku bareljefa, vrlo jednostavne kompozicije.

Koreni liturgijske tradicije praznika Uspenija potiču iz obreda jerusalimskih Jevreja, a praznik je zasigurno bio slavljen u 6. veku. O tome nam govori činjenica da je grčki car Mauricije (582-602) promenio datum praznika premestivši ga iz januara, gde je bio povezan sa Rođenjem Hrista, i utvrdio ga na 15. avgust. Na Zapadu, Uspenije je takođe bilo slavljeno u 6. veku, što nam potvrđuju zapisi Svetog Grigorija Tûrskog (538-594). Međutim, praznik je bio zvanično uveden u rimski obred za vreme pape Teodora I (642-649) koji je bio poreklom iz Jerusalima.