Spasovdan – Vaznesenje Hristovo u pravoslavnoj ikonografiji

Vaznesenje Hristovo predstavlja ispunjenje ciklusa Spasenja: začeće, rađanje, stradanje, raspeće i uskrsnuće. U isto vreme, to je i potvrda dogme o dvostrukoj, bogočovečanskoj prirodi Hrista, kao i jedan od osnovnih dokaza da je cilj Hristovog dolaska na zemlju bilo spasenje čovečanstva. Vaznesenje je, takođe, i Teofanija, jer se drugi ipostas Svetoga Trojstva vidljivo ukazao ljudima.

U odnosu na druge novozavetne Teofanije (Bogojavljenje, Preobraženje), Vaznesenje je samo napomenuto u nekoliko rečenica u kanonskim jevanđeljima po Marku (Mark. 16, 19) i Luki (Luka (24, 50-53), a potom i u Delima apostolskim (Djel. 1, 9-12) pripisanim Luki. Oni lakonski kažu "podigao se u nebo", bez ikakvih drugih objašnjenja.

Vaznesenje Hristovo u kupoli beogradskog hrama Svetog Save

Tri ikonografska tipa

Prema Svetom Pismu, mesto Hristovog Vaznesenja bila je Maslinska gora, gde je on izrekao eshatološke reči o kraju vremena, a onda je napustio svoje učenike. Ovaj događaj se odigrao 40 dana po Vaskrsenju, što je paralela sa starozavetnom pričom o velikom potopu koji je na Zemlji trajao 40 dana (1 Moj. 7, 17). Takođe, taj period podseća na 40 dana koje je Mojsije proveo na Sinajskoj gori kada je primio tablice Zakona (2 Moj. 34, 28).

Četrdeset je broj isčekivanja, pripreme i iskušavanja, a takođe on označava ispunjenje jednog ciklusa koji ne označava nastavak, nego korenitu promenu, drugačiju dimenziju delanja i života. Prema verovanjima velikog broja naroda, to je i potrebno razdoblje da se duša oslobodi tela.

Ikonografija Vaznesenja zasniva se na kanonskim spisima i crkvenom nasleđu iz paleohrišćanskog vremena, uzimajući kao uzor apoteoze antičkih heroja koji odlaze na Olimp. U prikazivanju ovog događaja, možemo da zapazimo tri tipa: helenistički, sirijski i vizantijski. Helenistički prikaz zasniva se na završetku jevanđelja po Jovanu, gde se Hristos penje na brdo praćen Petrom i Jovanom (Jovan 21, 19-20). Ovaj motiv je poznat od 5. veka i ne postoji u katakombama. Jovanovo 21. poglavlje, verovatno, dugujemo prepisivačima i ono ne postoji u dve najstarije knjige Novog zaveta, Vatikanskom i Sinajskom kodeksu, koji datiraju iz 4. veka.

Druge dve varijante razlikuju se u nekoliko pojedinosti mada, uglavnom, slede šemu prizora podeljenog na dva dela: gornji deo gde se nalazi Hristos i donji deo gde se nalazi Bogorodica sa apostolima.

Centralni motiv Vaznesenja Hristovog, Pećka patrijaršija, Srbija, sredina 13. veka

Kompozicija Vaznesenja

Hristos je okružen mandorlom, ovalnom ili okruglom, koja predstavlja njegovu božansku emanaciju. Ovalni oblik je stariji od kružnog i nalazimo ga već u 5/6. veku na ampulama iz Monce. Takođe, iluminacija iz sirijskog jevanđelja monaha Rabule, datiranog oko 586. godine, prikazuje Hrista u ovalnoj mandorli. Ovaj oblik simboliše "jaje sveta", stvaranje Univerzuma, dok krug označava savršenstvo.

Mandorlu mogu da drže anđeli (Rabulino jevanđelje), ali to ne znači da su oni uzneli Hrista, jer se on uzneo sâm, svojom božanskom silom. Jedan diptih od slonovače iz 5. veka, danas čuvan u minhenskom Bajer nacionalnom muzeju, prikazuje Hrista izašlog iz groba i podignutog u nebo Očevom rukom koja izlazi iz oblaka. Takođe, na vratima bazilike Svete Sabine, iz 5. veka, Hrista uznose anđeli.

Sve ove prikaze zabranio je papa Grigorije I (590-604), jer se Hristos uzneo bez ičije pomoći. Međutim, te predstave su se pojavljivale u pravoslavnoj ikonografiji sve do 11. veka.

Anđeli koji drže mandorlu Gospodovu naglašavaju njegovu slavu, prikazujući se kao sluge Božje. Moguće je, takođe, videti anđele koji okružuju mandorlu, ali je ne dodiruju. Oni su u molitvenim položajima sa rukama smerno prekrivenim mapulama. Neki su prikazani kako duvaju u trube, što je povezano sa 46. psalmom (Ps. 46, 6) i Davidovim prorokovanjem.

Vaznesenje Hristovo, ruske ikone, 16. vek, Novgorod i Pskov

Eshatološko značenje Vaznesenja

Sirijski tip Vaznesenja prikazuje Gospoda uspravljenog, dok u vizantijskoj umetnosti, Hristos sedi na prestolu ili, od 9. veka, na dûgi koja je znak saveza Boga i ljudi (1 Moj. 9, 12-17). U levoj ruci on drži jevanđelje ili svitak i blagosilja desnom rukom. Ovaj znak blagosiljanja je čin prenošenja duhovnosti i natprirodne moći na apostole da bi oni mogli da nastave Hristovu misiju (Djel. 1, 8).

Gornji deo ikone gde se nalazi Gospod u slavi, u isto vreme najavljuje Hrista Velikog Sudiju, odnosno središnu kompoziciju Strašnoga suda gde je on prikazan u istovetnom stavu. To nije slučajno, nego je eshatološka vizija zasnovana na Drugom Hristovom dolasku. Zato je, na sirijskim varijantama, moguće susresti i dva apokaliptička znaka, sunce i mesec. Ponekad, iznad Hrista su prikazana vrata Raja, što se zasniva na 23. Davidovom psalmu (Psal. 23, 7-10) koji je neposredno vezan za jedan liturgijski odlomak litije. To je još jedna spona između starozavetnog prorokovanja i Hristovog života.

Drugi deo ikone, donji deo, prikazuje grupu apostola u čijem središtu je Bogorodica. U kanonskim spisima prisustvo Božje majke nije spomenuto, ali ono postoji u crkvenom predanju:

"Raduj se Majko Gospoda našeg, jer sa apostolima ti si ga videla da odlazi u Raj" (9. Oda kanona). Ona je prikazana u vertikalnoj osi Hristovoj i nalazi se u molitvenom, orantnom, stavu. Bogorodica je okružena apostolima podeljenim u dve grupe. Njihovi položaji su različiti i vrlo živi, što je u velikoj suprotnosti sa Bogorodicom koja je potpuno nepokretna.

Vaznesenje Hristovo, grčka ikona, 17. vek; melkitska ikona, 17. vek, Jusef Al-Musafer iz Alepa

Nebeska i zemaljska Crkva

Značenje ove grupe je liturgijsko i simboliše Crkvu, u duhovnom smislu, što je lepo iskazano kroz nekoliko pojedinosti. Sveti Pavle je prisutan, mada, prema istorijskim podacima, on nije bio među apostolima za vreme Hristovog zemaljskog života (Djel. 8-9). Takođe, Matija je bio izabran među apostole po Hristovom Vaznesenju (Djel. 1, 23-26), jer se Juda Iskariotski ubio istog jutra kada je Hristos bio osuđen (Mat. 27, 1-5). Tako je Bogorodica postala simbol hrama Reči otelotvorene, personifikacija Crkve tela Gospodnjeg (Ef. 1, 22-23). Njen molitveni stav upućuje na ulogu Crkve kao spone sa Gospodom kroz molitvu i čistotu. Od 14. veka, u Vizantiji, Mati Božja bila je prikazivana spuštenih ruku, što je sugerisalo duhovni sklad i ravnotežu.

Apostoli, koji gledaju Bogorodicu i Hrista, upotpunjavaju tu personifikaciju i, u isto vreme, nastavljaju učenje Gospodovo – utvrđivanje uloge Crkve i priprema za Drugi dolazak Hristov. Ovaj eshatološki stav istaknut je i prisustvom dvaju anđela pored Bogorodice, koji pokazuju na Hrista, podsećajući da će on da se vrati na isti način kao što se uzneo na nebo (Djel. 1, 11). Po prvi put ih nalazimo na jednoj fresci u Bavitu, u Egiptu, i taj detalj pripada sirijskom izvoru.

Vaznesenje Hristovo, ruska ikona, 19. vek

Predeo u kome se odvija događaj predstavlja Maslinsku goru (Djel. 1, 11-12), brdo istočno od Jerusalima koje je bilo smatrano za sveto mesto još od drevnih izrailjskih vremena (2 Sam. 15, 30-32 / Jezek. 11, 23). Na jednoj od njenih južnih padina, Solomon je dao da se podignu stele i sveti stubovi u čast Astrate, Kemoša i Milkoma. Potom je Josija, judejski kralj, dao da se sve to uništi (2 Car. 23, 13). Mesto Vaznesenja, Maslinska gora, takođe je nerazdvojno od najvažnijih dramatičnih događaja Svete sedmice.

Vaznesenje Gospodnje je događaj čije je značenje liturgijsko, apologetsko i didaktičko, te je zato i bogato u paralelama sa Starim zavetom. Brojna podudaranja, prefiguracije i tipološki elementi svedoče o tome: vaznesenje Enohovo (1 Moj. 5, 24), vaznesenje Ilijino (2 Car. 11-13), pesma Mojsijeva pred smrt (5 Moj. 32, 11), Bog se obraća narodu (Isa. 66, 1) i nekoliko Davidovih psalma. Svi ovi elementi, čije je značenje eshatološko, čine od Vaznesenja jedan od najvažnijih činova Gospodovih, a takođe i jedan od Velikih praznika pravoslavne Crkve.