Raspeće Isusa Hrista u pravoslavnoj ikonografiji

Krst predstavlja jedan od četiri osnovnih simbola (krug, četvorougao, centar) raširenih u skoro svim drevnim kulturama: hinduizmu, budizmu, egipatskoj mitologiji, judaizmu, keltskom simbolizmu, mitologiji američkih Indijanaca, afričkim obredima... Ovaj značaj proizilazi iz njegovog oblika koji ga, u spoju sa tri ostala simbola, pokazuje kao jednog od najbogatijih i najsloženijih znakova. Ako se analizira značenje krsta u navedenim civilizacijama, pokazuje se da on sadrži obeležja simbola prostorne, vremenske i duhovne orijentacije, a zatim odlike sintetizirajućeg delovanja, srazmere, prostiranja i prikupljanja. Međutim, jedno od značenja krsta je i smrt.

Raspeće Hristovo, slonovača, Vizantija, 5. vek; iluminacija Rabulinog jevanđelja, Sirija, 6. vek; freska crkve Santa Maria Antikva, Rim, 8. vek

Krst kao simbol poniženja i smrti

Analizirajući 30 znakova kritsko-semitskog alfabeta, spočetka ideografskog, a potom fonetskog, pronalazimo slovo "T" (tau) koje označava osušeno drvo ili, dugačije rečeno, smrt. Autosemantika grafičkog medija i njegova dinamika nameću isto značenje.

Da bi se nacrtao krst, potrebno je da se povuče jedna uspravna linija, a onda da se preseče drugom, poprečnom. Takođe, ovaj simbol može da se protumači i u potpuno suprotnom smislu - sve ishodi iz jedne tačke. Tako se život i smrt spajaju u dijalektičkom jedinstvu suprotnosti, što je osnova hrišćanske dogme o večnom životu. Međutim, krst je izgubio dosta od svoje mistične i ezoterične vrednosti u trenutku kada je postao način za surova pogubljenja.

Raspinjanje na krst postojalo je još kod Vavilonaca, Persijanaca, Feničana i Kartaginjana. Kasnije, ovu metodu su preuzeli Rimljani i namenili je, kao užasnu kaznu, odbeglim robovima, izdajnicima i pobunjenicima. U takvim uslovima, krst je bio smatran za ponižavajući znak i simbol sramne smrti. Prve promene u njegovoj simbolici pojavile su se u hristiologiji Svetog Pavla, ali trebalo je da prođe još nekoliko vekova da bi krst postao znak Božje žrtve i ljubavi.

Raspeće Hristovo, mozaik manastira Osios Lukas, Vizantija, 11. vek

Reforma Konstantina Velikog

Krst predstavlja grafičko-materijalni simbol, jer proizilazi iz slike istinskog predmeta tj. krsta na kome je Hristos bio razapet. On nezaobilazno ukazuje na događaj, ali istovremeno on ističe i njegovo značenje.

Tokom paleohrišćanskog doba, znak krsta pojavljivao se prikriven u krugu ili u četvorouglu, potom u obliku sidra, u trozupcu, u znaku "X", itd. Bio je to jedan od osnovnih ikonografskih metoda za transpoziciju spisa i reči u slikovni prikaz. Kao metoda, ona je bila vrlo bliska ideogramima koji su prenosili šifrovane poruke. Onaj koji nije znao šifru, mogao je da bude prevaren doslovnim tumačenjem, jer su upotrebljavani elementi bili, uglavnom, apstraktni i posedovali su sopstvenu semantiku.

Odlukom rimskog cara Konstatina Velikog, krst je bio zabranjen kao metoda mučenja i postao je simbol hrišćanstva, pojavljujući se posvuda: na državnim i vojnim zastavama, na oružju, na novčićima, na vratima gradova... Međutim, u to vreme, Raspeće nije postojalo kao ikonografska predstava. Na krstovima, sve do 6. veka, prikazivano je jagnje ili medaljon sa Hristovim likom. Godine 692, odlukom Trulskog vaseljenskog sabora, poznatog kao Petošesti sabor, ovi prikazi su bili zabranjeni.

Prvi poznati prikazi raspeća datiraju iz 6. veka. Na vratima crkve Svete Sabine u Rimu, pronalazimo jedan krst sa orantnim, ali ne i raspetiom Hristom. Takođe, postoji jedno raspeće u delu Atanasija Sinaita napisanog protiv monofizita i datiranog oko 550. godine. Potom, Raspeće nalazimo u jevanđelju Rabule, monaha manastira Zegbe u Mesopotamiji, datiranog 586. godine; na jednoj ikoni sa više scena iz vatikanskog muzeja i na ampulama iz Monce. Ustvari, to je razdoblje kada se stvaraju dve ikonografske tradicije razapetog Hrista - helenistička i orijentalna.

Raspeće Hristovo, freska manastira Dečani, Srbija, 14. vek

Ikonografska evolucija Raspeća

Helenistička tradicija prikazivala je Hrista kao mladića bez brade, opasanog perizomom, dok ga je orijentalna tradicija, rođena u Siriji predstavljala sa bradom i obučenog u tuniku bez rukava ili, ređe, sa rukavima. Obe tradicije sledile su model Hrista uspravljenog na krstu i otvorenih očiju, odnosno živog. Značenje ovog elementa je simbolično i ono potvrđuje slavu Gospodnju i njegovu pobedu nad Smrću.

Najbitnija razlika između ova dva tipa iskazuje se u razumevanju nagosti. Kod Grka, shodno duhu antičke umetnosti, prikaz nagog tela nije bio sablažnjiv, dok je na Orijentu nagost predstavljala sramotu i poniženje. Grigorije Tûrski govori o jednoj fresci koja je, oko 590. godine, sablaznila vernike zbog nagog tela Hristovog.

U 11. veku, u Vizantiju je uveden ikonografski tip Hrista koji umire u agoniji, tela malo izvijenog i opasanog perizomom. Ovaj prikaz, ujednačujući i prilagođavajući obe tradicije, helenističku i orijentalnu, nije odmah bio prihvaćen na Zapadu. U kontinentalnoj Evropi, prikaz umirućeg Hrista zamenio je helenističku tradiciju tek sredinom 12. veka, dok se u Italiji on nije sretao sve do početka 13. veka. Međutim, uprkos tako kasnom prihvatanju, karakteristična zakrivljenost Hristovog tela, poznata sa vizantijskih Raspeća, bila je još dugo očuvana na Zapadu. Potom, Zapad je razvio ekspresivne oblike koji su ukazivali samo na bol, agoniju i smrt, drugačije rečeno, samo na ljudsku Hristovu prirodu.

O pravoj stavrografiji možemo da govorimo tek od 11. veka, kada se kompozicija ustalila na jednom modelu i ostala nepromenjena sve do naših dana.

Raspeće Hristovo, ikona, majstor Dionisije, Rusija, kraj 15. veka. Raspeće Hristovo, ikona, majstor Andreas Pavias, Krit, kraj 15. veka

Elementi Raspeća

Oblik Hristovog krsta vodi poreklo od krsta sa četiri kraka, tzv. latinskog krsta, dopunjenog nekolicinom pojedinosti. Na uspravnoj gredi, pri vrhu, a paralelno vodoravnoj gredi, nalazi se jedna pločica (titulus) gde je obično bilo upisano ime i zločin osuđenog. Dodat je takođe i oslonac za noge, element koji nije postojao na krstovima koje su upotrebljavali Rimljani. Postajala je, verovatno, jedna vrsta trostranog eksera koji je bio pričvršćen na sredini uspravne grede i na koji se telo oslanjalo podnoseći još više bolova. O tom elementu, zvanom sedilja, svedoče nam Sveti Justin Filozof, Sveti Irinej i Tertulijan, trojica teologa i egzegeta iz paleohrišćanskog vremena 2. i 3. veka.

U vizantijskoj umetnosti, oslonac za noge prikazivan je kao vodoravna i kratka gredica. Slovenska tradicija izdužila je oslonac i iskosila ga je, oslanjajući se na tropar Devetog časa koji peva o Vagi pravde stavljenoj pod Hristove noge. Narodna tradicija dodala je da će sve što je desno od Hrista da se popenje u Raj, a sve što je levo da potone u Pakao.

Telo raspetog Gospoda prikazano je uvek na isti način. On je visok, mršav, duge kose i kratke brade. Njegova glava, bez krune, pognuta je ka desnom ramenu i okružena oreolom u kome su upisani krst i tri grčka slova "Ο Ω Ν" koja potvrđuju njegovu božansku prirodu. Lik mu je miran, a zatvorene oči ukazuju na duboki san, što nosi u sebi dogmatsku istinu: "Život je zaspao i pakao drhće od užasa" (Velika subota, stihar, ton 2).

Hristovo telo nije uspravno, nego mu kukovi izlaze udesno. Noge se paralelno spuštaju po osovini krsta, pete su mu priljubljene, ali ne i stopala. Rširene ruke su paralelene sa vodoravom gredom i malo uzdignute, pričvršćene svaka sa po jednim ekserom, isto kao i stopala. Opasan je komadom platna, perizomom, koje počinje ispod pupka i silazi do iznad kolena.

Raspeće Hristovo, ikona sa umetnutim mesinganim krstom, Rusija, 19. vek

Krst kao simbol života

Mesto gde je Hristos bio razapet zove se Golgota (Mat. 27, 33 / Mark. 15, 22 / Jovan 19, 17) i paleohrišćansko nasleđe ga smešta u zapadno predgrađe Jerusalima. Njegovo ime na aramejskom znači "lobanjište" što je vezano za jedno drevno hebrejsko predanje. Za vreme Velikog potopa, voda je donela Adamovu lobanju do Jerusalima, a potom ju je pronašao kralj Solomon. Onda je on dao da se lobanja zakopa i prekrije kamenom, te je to brdašce nazvano Golgota.

Ovaj element iz hebrejskog nasleđa upotrebili su hrišćanske apologete, tako da na raspeću vidimo mlaz krvi koji teče iz Hristovih rana (Jovan 19, 34) i pada na lobanju prikazanu u maloj pećini u podnožju krsta. To je simbol neprekidnog života, spasenja čovečanstva i novog Postanja.

Puno simbola, Raspeće Gospoda našeg isusa Hristosa, poseduje teološko značenje savršeno izraženo u himni službe Uzdizanja časnoga Krsta:

"Krst je drvo života zasađeno na Kalvariji."