Lekcije iz studentskog pokreta za osobe sa invaliditetom – organizovanje solidarnog i demokratskog društvenog pokreta

Svake godine, 3. decembra, širom sveta obeležava se Međunarodni dan osoba sa invaliditetom. Ovaj datum je uspostavljen od strane Ujedinjenih nacija 1992. godine, kao podsećanje na obavezu država i društava da rade na inkluziji, ravnopravnosti i ostvarivanju ljudskih prava osoba sa invaliditetom.

Taj datum ne bi trebalo da shvatimo kao dan „podizanja svesti“ ili ritualnog i ispraznog obeležavanja. On nosi mnogo dublje značenje: podseća nas da je invaliditet, ili preciznije onemogućenost, društvena i politička kategorija, a ne individualna tragedija.

Potlačenost

Život osoba sa invaliditetom na margini društva nije proizvod slučajnosti ili pukog nedostatka svesti donosilaca odluka. On proističe iz odnosa osoba sa invaliditetom i osoba bez invaliditeta, a pogotovo donosilaca odluka koji se zasniva na tlačenju. Za mnoge je “tlačenje” ili “potlačenost” gruba reč, ali ona sažima način na koji se osobe sa invaliditetom posmatraju i vrednuju od strane osoba bez invaliditeta, a to je kao inferiorne, nedovoljno sposobne, produktivne ili poželjne i one koje predstavljaju teret i trošak za društvo.

Napredak u borbi protiv marginalizacije ni u jednoj državi nije došao odozgo, već iz jakog i solidarnog društvenog pokreta osoba sa invaliditetom, pokreta koji je doneo nove ideje, nove načine sagledavanja invaliditeta, nove politike i načine borbe.

Da bismo razumeli savremeni trenutak osoba sa invaliditetom u Srbiji i šire, moramo se vratiti na jednu ključnu tačku u istoriji pokreta. Davne 1972. u Velikoj Britaniji osnovana je “Unija osoba sa fizičkim invaliditetom protiv segregacije” (UPIAS — Union of the Physically Impaired Against Segregation), organizacija koju su vodile same osobe sa invaliditetom. UPIAS je napravio jednu radikalnu pojmovnu razliku, koja je kasnije postala temelj socijalnog modela invaliditeta.

Po UPIAS-u:

• Invaliditet (eng. impairment) je individualno fizičko, senzorno ili intelektualno oštećenje organizma koje utiče na to kako naša tela ili umovi funkcionišu.
• Onemogućenost (disability) nije posledica tog oštećenja, već načina na koji je društvo organizovano, a koje ljude sa oštećenjem onemogućava: uskraćuje im pristup prostoru, obrazovanju, radu, odlučivanju i resursima.

Dakle, “onemogućenost” nije „lični problem“, već vrsta nepravde koju proizvodi društvo.

Kasnije, ovu ideju preuzimaju akademski krugovi, aktivisti i međunarodne mreže, čineći socijalni model dominantnim konceptom u međunarodnoj politici invaliditeta. Taj model je promenio način na koji svet razume invaliditet, odnosno onemogućenost: od fokusa na „ličnoj tragediji“ i telesnim nedostacima, ka prepoznavanju i otklanjanju društvenih barijera i strukturalnih nejednakosti.

Iako u srpskom jeziku još nije usaglašen termin koji bi označio društvenu marginalizaciju osoba sa invaliditetom, možda najprecizniji termin koji obuhvata ove procese jeste onemogućenost - društveno uslovljeno stanje u kojem se osobama sa oštećenjem uskraćuju prava, mogućnosti i učešće. To je politička kategorija, a političke kategorije zahtevaju političko organizovanje i delovanje.

Socijalni model kao ideološki temelj kolektivnog organizovanja

Socijalni model nije samo apstraktna ideja. On je omogućio da različite grupe osoba sa invaliditetom - slepe, gluve, osobe sa motornim, intelektualnim, mentalnim, senzornim ili kombinovanim invaliditetom, razumeju da među njima postoji zajednički imenitelj. Taj zajednički imenitelj nije u medicinskim dijagnozama, već u:

• Diskriminaciji u različitim oblastima života,
• Uskraćivanju resursa i usluga,
• Segregaciji i izolaciji iz društva,
• Donošenju važnih odluka i politika bez učešća osoba sa

     invaliditetom.

Upravo ova zajednička iskustva potlačenosti, a ne invaliditet sam po sebi, čine osnov solidarnosti među različitim grupama. To je ono što omogućava formiranje jedinstvenog pokreta osoba sa invaliditetom, zasnovanog na političkoj borbi, a ne na humanitarnom pristupu i sažaljenju.

Situacija u Srbiji: vreme je za novo organizovanje – šta se može naučiti iz studentskog pokreta?

U Srbiji se pod sintagmom „pokret osoba sa invaliditetom“ često podrazumeva kompleksna mreža udruženja zasnovanih na vrsti invaliditeta. Mnoge od njih nastale su pre više decenija, neke 60-ih ili 70-ih godina, pa i ranije. One su imale svoju istorijsku ulogu ali današnji društveni kontekst i političke potrebe zahtevaјu nove forme organizovanja iz sledećih razloga.

1. Podeljenost po tipu invaliditeta

Trenutno su udruženja uglavnom formirana po tipu invaliditeta i registrovana kao udruženja građana: udruženja gluvih, slepih, osoba sa cerebralnom paralizom, paraplegičara itd. Ovakav model ima najmanje dva problema:

• onemogućava međusobno učenje i solidarnost;
• razbija zajednički politički identitet osoba sa invaliditetom odnosno “onemogućavanih osoba”, koji je ključan za društvenu promenu.

U praksi, mnoge grupe ne poznaju iskustva drugih, niti deluju zajedno, iako ih povezuje isti uzrok marginalizacije - društvena onemogućenost.

2. Hierarhijski i zastareli model reprezentativne tj. predstavničke demokratije

Današnji sistem organizovanja onoga što nazivamo “pokret osoba sa invaliditetom”, a više naliči na skup različitih interesnih grupa,  funkcioniše kroz više nivoa: lokalna udruženja → pokrajinski ili nacionalni savezi udruženja  → krovna organizacija (NOOIS). Pojedinac, kao običan član udruženja može da ima glas i odlučuje samo na najnižem nivou.

Zamislimo da građani Srbije mogu da glasaju samo na lokalnim izborima, dok bi o poslanicima i predsedniku odlučivali članovi  lokalnih skupština opština - takav je otprilike model koji danas imamo u „pokretu osoba sa invaliditetom“.

To stvara:

• demokratski deficit,
• zatvorene krugove moći,
• liderstvo koje traje decenijama,
• nevidljivost i isključenost običnih osoba sa invaliditetom iz    procesa donošenja odluka.

Pokret ne može postojati bez baze. Ne može postojati bez prostora u kojem ljudi, a ne uzak krug delegata i rukovodilaca udruženja, razmenjuju iskustva, definišu probleme i planiraju akcije.

Potreba za novim prostorima i novim praksama

Studenti u Srbiji su tokom protekle godine pokazali da je horizontalno, demokratsko, otvoreno i participativno organizovanje bez istaknutih lidera - moguće. U njihovim protestima i plenumima vidimo upravo ono što nedostaje pokretu osoba sa invaliditetom:

• otvoreni plenumi za stalni dijalog,
• direktno učešće,
• transparentnost,
• strategije delovanja koje nastaju odozdo, a ne u uskom krugu lidera udruženja i na projektnim obrascima koje finansijski podržava ministarstvo.

Takvi modeli morali bi da inspirišu i organizovanje i društveni pokret osoba sa invaliditetom. Potrebni su nam otvoreni forumi, fizički i u digitalnom prostoru, u kojima se osobe sa različitim vrstama invaliditeta sreću, razgovaraju, razumeju zajedničke probleme i predlažu zajednička rešenja i politike.

Zašto je ovo hitno i važno?

Zato što bez toga nema društvenog pokreta.

A bez pokreta nema političke moći i uticaja.

A bez političke moći nema promena u zakonima, u pristupačnosti, u obrazovanju, radu, stanovanju, prevozu, kulturi, socijalnoj zaštiti - u svim oblastima koje čine život dostojnim čoveka.

U Srbiji danas imamo mnogo udruženja, ali malo društvenog pokreta koji ima jasnu ideologiju i političku artikulaciju. Imamo mnogo predstavnika, ali malo participacije običnih osoba sa invaliditetom. Imamo saveze, ali nemamo kolektivnu energiju koja dolazi iz zajedništva i borbe.

Ako nešto treba da naučimo iz istorije međunarodnog pokreta osoba sa invaliditetom, onda je to sledeće:

• promena počinje kada se ljudi organizuju horizontalno,
• kada se povežu preko iskustva marginalizacije, potlačenosti ali i otpora koji pružaju potlačenosti,
• kada shvate da je važno da deluju solidarno – da su osobe sa autizmom, gluve, slepe osobe, osobe sa hroničnim bolestima, braća i sestre po nepravednoj “onemogućenosti”;
• kada odbiju da budu kontrolisani putem svojih “predstavnika” koje često nisu sami birali i koji više zastupaju interese vlasti nego osoba sa invaliditetom;
• kada veruju da imaju pravo da govore i odlučuju direktno o svom životu.

“Treći decembar” kao poziv, a ne kao ceremonija

Treći decembar ne treba da bude samo datum u kalendaru, već poziv na novo organizovanje društvenog pokreta.

Pokret osoba sa invaliditetom u Srbiji ne sme da bude zatvoren u strukture koje su formirane pre više od pola veka. On mora da se otvori ka mladima, ka marginalizovanim grupama, ka ljudima koji nikada nisu bili deo udruženja i saveza, ka onima koji žele da se bore za prava, a ne za funkcije.

To je smisao međunarodnog pokreta. To je poruka socijalnog modela.
I to je pravi način da 3. decembar postane više od jednokratne simbolike: da postane dan političke snage osoba sa invaliditetom.

*Radoš Keravica je doktorand na Univerzitetu u Lidsu, Centru za studije onemogućenosti u Školi za sociologiju i socijalnu politiku; radi kao akademski istraživač u okviru EU Marija Sklodovska-Kiri programa i projekta DARE (Disability Advocacy Research in Europe).