Ilindan – prorok Ilija u pravoslavnoj ikonografiji

Među starozavetnim prorocima, Sveti Ilija je jedan od najpoznatijih, te poštovan podjednako kod pravoslavaca i rimokatolika, kao i kod Jevreja. Ta popularnost ima više povoda od kojih su najbitniji njegova uloga proroka i borca protiv idolatrije. Njegovi likovi čudotvorca i pustinjaka sekundarnog su značaja, kasnijeg datuma i razvijeni su kroz narodna predanja.

Prorok Ilija u pustinji freska, Morača, Srbija, 13. vek (levo), freska, Gračanica, Srbija, 14. vek (desno)

Ilija, prorok i borac protiv paganizma

Prorok Ilija živeo je u 9. veku stare ere, u razdoblju koje je usledilo posle smrti Solomona (970-931) i u kome su okolnosti bile vrlo dramatične za hebrejski narod. Zemlja je bila razdirana bratoubilačkim ratovima, verskim raskolom i napadima spoljnih neprijatelja, što je dovelo do podele na dve kraljevine – Judeju i Izrael.

Vladari tog vremena pripadali su različitim verama i one su bile nametnute narodu bez ikakvog poštovanja tradicije. Proroci, podržavani narodnom mišlju, borili su se protiv paganizma i idolatrije, bivajući često stavljeni u položaj protivan vladaru i postajući tako "glas naroda". To je bio slučaj i proroka Ilije i njegovog učenika Jeliseja koji su zagovarali elohističku tradiciju i bili vrlo poštovani u narodu. Istorijske knjige Starog zaveta (1 Car. 17-21 / 2 Car. 1-2) i talmudske priče svedoče nam o tome.

Kod hrišćana, kult proroka Ilije bio je prihvaćen, pre svega, u Palestini, a onda je tokom 4. veka, sa jačanjem hrišćanske crkve, proširen kroz čitavu vizantijsku carevinu. Monah Hariton, jedan od utemeljivača prvih skitova, zasnovao je u Judejskoj pustinji mnoštvo malih anahoretskih manastira koji su se, potom, razvili u veliki manastir posvećen Svetom Iliji. Krajem 4. veka, slavna Eterija potvrdila je to u svom putopisu "Peregrinatio ad Loca Sancta". Ona pripoveda da je, povodom praznika rođenja Hristovog, povorka išla iz Jerusalima ka Vitlejemu, prolazeći kroz manastir posvećen Svetome Iliji.

Sveti Ilija, ikona, Novgorod, Rusija, kraj 14. veka

Od Dura Evroposa do Morače

Jedan od prvih prikaza proroka Ilije nalazimo u obliku zidnog slikarstva sinagoge Dura Evropos (245-256), grada smeštenog na zapadnoj obali Eufrata. Potom, novgorodski hodočasnik Antonije, u svojim pripovestima sa puta u Carigrad, pred kraj 12. veka, spominje freske crkve Nea, romejskog cara Vasilija I Makedonca (867-886) na kojima je bio prikazan ciklus proroka Ilije.

Međutim, najstariji sačuvani prikaz nalazi se u srpskom manastiru Morača i živopisan je 1251/52. godine. Od svih ostalih, ovaj ciklus se razlikuje po svojoj simbolici vrlo razvijenoj u teofanijskom smislu, odražavajući tako nova stremljenja. Drugi prikaz prorokovog ciklusa jeste ruska ikona pskovske škole, koja datira oko 1300. godine, ali ona ima hagiografski značaj, bez ikakvog teofanijskog obeležja.

Prikaz proroka Ilije ušao je u rusku ikonografiju oko 10/11. veka, u vreme kada se proširio njegov kult. Važno je da se spomene da je prorok Ilija bio prvi hrišćanski svetitelj prihvaćen kod Slovena posle njihovog preobraćenja u hrišćanstvo.

Vrlo rano, krajem 11. veka, Rusi su mu posvetili jednu crkvu, Sveti Ilija na Slavni, i jednu ulicu u Novgorodu. Ova popularnost može da se objasni činjenicom da je njegov kult bio spojen sa kultom Peruna, drevnog boga groma kod Slovena. U nastavku, narodno predanje je nadodalo Iliji njegovo najvažnije obeležje, moć da vlada atmosferskim pojavama – kišom, gradom, sušom i požarima. Zbog toga su u Novgorodu bile sagrađene dve crkve posvećene Svetom Iliji: Sveti Ilija Sušni i Sveti Ilija Kišni, te su vernici, u zavisnosti od atmosferskih prilika, odlazili da se mole u jedan od ovih dvaju hramova.

Prorok Ilija u pustinji, ikona, Rusija, 16. vek

Molitva u pustinji i ognjeni odlazak u nebo

Teološko i liturgijsko značenje ciklusa Svetog Ilije zasniva se na vrlo složenoj prefiguraciji Hristovog života, kao i na nekoliko teofanija razvijenih na više nivoa. Suštinski prikaz, ujedno i najcenjeniji kod pravoslavnih apologeta i egzegeta, jeste prorok Ilija u pustinji. On ima dvostruko teofanijsko značenje, jer podseća na prvobitnu Mojsijevu teofaniju, ali i na apoteozu osamljenosti kojom se dostiže najbliskiji dodir sa Bogom.

Kasnije, ova ikonografija bila je promenjena i dodato joj je novo značenje. Prema Svetom pismu, za vreme svoje osamljenosti u pustinji, proroka Iliju hranili su gavranovi donoseći mu hleb i meso (1 Car. 17, 6). U vizantijskoj ikonografiji dinastije Komnena, prikazivan je samo jedan gavran koji donosi hleb bez mesa, što ističe evharistijsko značenje čina.

Prema spisima Filona Aleksandrijskog, filozofa, grčko-hebrejskog egzegete i Hristovog savremenika, hleb predstavlja duhovnu hranu. On je to objašnjenje zasnovao na Jahveovom propisu iz Ponovljenih zakona (5 Moj. 8, 3). Što se tiče gavrana, on je, u drevnim verovanjima mnogih naroda, pozitivan znak. U Japanu, gavran je Božji glasnik, u Kini on je znak uspostavljanja društvenog poretka, u grčkim i keltskim legendama on ima proročku službu, a u skandinavskoj mitologiji, gavran predstavlja načelo stvaranja. Gavran je, takođe, simbol dobrovoljne osame i obeležje nade. Negativni aspekt gavrana dugujemo uticaju romantizma sa početka 19. veka.

Drugi važan prikaz proroka Ilije jeste njegovo uznošenje u nebo. Ova tema postoji već u Dura Evroposu, u umetnosti katakombi kao i na sarkofazima. Prikaz proroka Ilije kako odlazi u nebo u vatrenim kočijama koje vuku krilati konji, pozajmljen je iz grčke mitologije i kasnog antičkog pozorišta. Ovaj prizor poznat je još od Euripidove drame "Elektra" i on, uglavnom, simboliše apoteozu heroja.

Ova predstava takođe ukazuje na poreklo poistovećenja, kod Slovena, proroka Ilije sa Perunom, gospodarem groma i vatre. Iz istih razloga, u Volterovom "Filozofskom rečniku", Ilija je bio poistovećen sa Heliosom, grčkim bogom Sunca. Kočije, u većini mitologija, simbolišu kosmičke i psihološke snage, besmrtnost i duhovnost. Prema Dionisiju Areopagitskom, kočije predstavljaju "skladnu jednakost koja ujedinjuje duhove istog reda".

Ognjeni odlazak proroka Ilije u nebo sa scenama iz života, ikona, Krit, Grčka, Teodor Pulakis, kraj 17. veka

Prorok Ilija kao prefiguracija Hrista

Svi ovi simboli predstavljaju argumente u slavu Gospoda. Prorok Ilija, Bogovidac, postao je dobro sredstvo apologetama da ustanove podudaranje Novog i Starog zaveta kroz brojne prefiguracije: Ilija u pustinji (1 Car. 19, 4) odgovara Hristovoj molitvi na Maslinskoj gori (Mat. 26, 39); umnožavanje hlebova u Sarepti (1 Car. 17, 11-16) odgovara Hristovom umnožavanju hlebova (Jovan 6, 5-14); podizanje dečaka iz mrtvih u Sarepti (1 Car. 17, 16-22) odgovara podizanju Lazara iz mrtvih (Jovan 11, 39-44); uznošenje Ilijino u nebo (2 Car. 2, 9-11) odgovara vaznesenju Hristovom (Mat. 28, 1-6); silazak vatre na Karmilsku goru (1 Car. 18, 37-38) odgovara silasku Duha svetog na apostole (Djel. 2, 1-41).

Na Zapadu, kult proroka Ilije ojačao je sa učenjima karmelićana, rimokatoličkog monaškog reda osnovanog u Palestini u 12. veku i pristiglog u Evropu (Francusku) početkom 13. veka. Na Istoku, Ilijin kult i ikonografija razvijali su se do 12. veka, polazeći od potpuno hagiografskih prikaza do tipološke ikonografije, osobenosti komnenske umetnosti. Poznato nam je da se kult Svetog Ilije razvio rano u Rusiji, ali se njegova ikonografija popela do vrhunca tek u 15/16. veku.

Sveti Ilija  u pustinji sa scenama iz života, ikona, Rusija, 19. vek

Ponekad je likovni prikaz Svetog Ilije pojačan starozavetnim rečima ispisanim na svitku u jegovoj ruci: "Gospode, ti si Bog Izrailja" (1 Car. 18, 36). U stvari, taj natpis predstavlja ilustraciju prorokovog imena. Na hebrejskom, Elijahu označava "Jahve je Bog".

Prorok Ilija se nalazi među najvažnijim likovima pravoslavnog hrišćanstva i njegov ognjeni odlazak u nebo predstavlja jedan od Velikih praznika. Takva čast je ukazana samo Svetom Iliji i Svetom Jovanu Preteči, jer oni predstavljaju posebnu vezu između Starog i Novog zaveta. Život Ilijin pretpostavio je zemaljski život Hristov, dok su ga reči Jovana Preteče objavile.