Sveta Trojica u pravoslavnoj ikonografiji

Prema teološkoj koncepciji, hrišćanstvo je monoteistička religija i njen Bog se manifestuje kao Trojstvo. Trojstvo i trijade poznate su skoro u svim religijama i filozofskim sistemima i oni, uglavnom, odgovaraju ipostaznim primordijalnim silama, manifestaciji božanske sile, ali, u dubini, one su fizička organizacija ljudskog bića. Analizirajući trijade drevnih religija, može se primetiti da one objašnjavaju osnovni smisao životnih nivoa, a takođe i određenu hijerarhiju vrednosti: kod budista – Brama, Višnu i Šiva (sveto, rad, rat); kod Egipćana – Ra, Ptah i Amon (um, telo, stvaranje); kod Kienza – Velika trijada (dovršenje prikazanja).

Hrišćanska filozofija o trojičnosti vuče korene od egipatskih trijada koje su počele da se formiraju već u 13. veku stare ere. One su postojale i ranije, ali ne toliko razvijene u smislu apsolutnog jedinstva. Tek je hrišćanstvo formiralo trojnu koncepciju na jednom čvrstom, preciznom i složenom modelu, što ne postoji u ikakvom drugom teološkom sistemu.

Sveta Trojica (Avramovo gostoljublje), mozaik, Sveta Marija Velika, Rim, 5. vek

Tajna Svetog Trojstva kao povod šizme

Tajna Svete Trojice, u pravoslavnoj Crkvi, predstavlja temeljno pitanje koje će, u sveukupnom smislu, zauvek ostati nepoznato ljudima. Bog Otac, Bog Sin i Bog Sveti Duh jesu tri nezavisna ipostasa koji postoje u jedinstvenom obliku. Oni su nerzadvojni po svojoj suštini, ali se javljaju odvojeno, ne negirajući sâmi sebe, nego dokazujući svoju jedinosušnost i međusobno prožimanje. Svaki ipostas jeste jedinstveni način da se sadrži istovetan smisao, da se taj smisao prima od drugih ipostasa i da se daje drugim ipostasima.

Tajna Svetog Trojstva, bivajući oduvek predmet bogoslovskih rasprava, bila je, 1054. godine, i jedan od povoda šizme Zapadne crkve. Rimska crkva, pod uticajem teološke misli osuđene na svim Vaseljenskim saborima, prihvatila je, oko 1014. godine, promenu Simvola vere. Razlika se iskazivala u prirodi Svetog Duha, bitno zasnovana na učenjima Sv. Ambrozija (340-397) i Sv. Avgustina (354-430), hiponskog episkopa. U delima "De Spiritus Sanctus" (Ambrozije) i "De Trinitate" (Avgustin), oni su naveli da Duh Sveti ishodi od Oca i Sina. Simvol vere, prihvaćen na prva dva Vaseljenska sabora (Nikejski 325. godine i Carigradski 381. godine) i potvrđen na svim narednim saborima, govorio je da Duh Sveti ishodi samo od Oca. Sveti Jovan Damaskin (676-749) je to i objasnio:

"Duh Sveti je Duh Oca, jer od njega ishodi. On je takođe i Duh Sina, ali ne u smislu da njegovo biće ishodi od Sina. Duh Sveti ishodi od Oca kroz Sina, jer postoji samo jedan uzrok: Otac" (De Fide 1, 12).

Sveta Trojica, ruska ikona, Andrej Rubljov, početak 15. veka

Avramovo gostoljublje

Ikonografski motiv Svete Trojice, često nazivan Avramovo gostoljublje (Filoksenija), zasniva se na starozavetnoj priči iz knjige Postanja. Gospod, u liku triju stranaca, pojavio se Avramu u Mamrijskoj ravnici dok je on sedeo pred šatorom za vreme podnevne vrućine. Avram ih je prepoznao i prihvatio i, dok su se stranci odmarali, on i njegova žena Sara pripremili su pogaču, maslo i mleko, a potom su zaklali tele. Avram je postavio sto, a sâm se povukao pod drvo pored njih i posmatrao ih dok su jeli (1 Moj. 18, 1-15).

Identitet triju stranaca-anđela oduvek je zaokupljao teologe bivajući odličan predmet rasprave, čiji ishod može da se ilustruje trima glavnim ikonografskim teorijama. Svi se slažu da anđeo u sredini predstavlja Boga Oca, jer je pod Mamrijskim hrastom, simbolom drva života i izvora stvaranja.

Prema jednoj teoriji, anđeo sa naše leve strane predstavlja Sina, jer je ispred kuće, personifikacije Crkve. Ta misao se zasniva na rečima Svetog Pavla da je Crkva telo Hristovo (Ef. 1, 22-23 / Otkr. 21, 22) i to je element koji ujedinjuje čitav univerzum u Hristu i koji, kao krajnji uzor, ima sâmog Hrista (Ef. 4, 12-13).

Anđeo na našoj desnoj strani simboliše Duh Sveti, jer se nalazi u podnožju stenja. To je planina uznošenja, ekstaze, preobraženja, proročki vrhunac – manifestacija Duha Svetog koji prosvteljava i oduhovljuje telo.

Sveta Trojica (Avramovo gostoljublje), grčka ikona, 16. vek

Staroveračko nasleđe

Drugu teoriju ispričao je ikonograf Nikolaj Grešni, a koju su njemu ispričali njegovi preci, ikonografi i staroverci. Oni takođe smatraju da je Bog Otac predstavljen kao središnji anđeo zasnivajući se na značenju drveta života. Međutim, sa naše leve strane, prema njihovim tumačenjima, nalazi se Duh Sveti, jer Crkva predstavlja hram Duha. To se može objasniti kazivanjem Svetog Luke da Duh Sveti vodi Crkvu (Djel. 20, 28 / 13, 2) i da je nadahnjuje, dodaje Lukin učitelj, Sveti Pavle (1 Kor. 3, 16 / 6, 19 / 2 Kor. 6, 16).

Sin se nalazi sa naše desne strane, u podnožju planine. Značenje stenja pruža se do Starog zaveta i Mojsijevog vremena. On je udario u stenu iz koje je potekla voda, te je narod mogao da se napoji (2 Moj. 17, 6), što uz reči Mojsijeve (5 Moj. 32, 4) i Davidove (Ps. 18, 2) predstavlja prefiguraciju Hrista-planine i vode-krvi raspetog Gospoda. Voda je takođe prefiguracija Hristove Svete tajne, što je naglasio Sveti Pavle: "I svi jedno piće duhovno piše; jer pijahu od duhovne stijene koja iđaše za njima: a ta stiijena bješe Hristos" (1 Kor. 10, 4).

U autosemantičkom smislu, u ikonografiji, boje stenja simbolišu zemaljsku manifestaciju, a Hristos je bio zemaljska manifestacija Svetoga Trojstva. Takođe, stenje simboliše stradanje na krstu na brdu Golgoti.

Preci Nikolaja Grešnog dodaju još jedan razlog više, govoreći o liku Sina koji se ogleda u čaši na trpezi. Danas nalazimo taj dokaz na čuvenoj Svetoj Trojici Andreja Rubljova. U mikrofotografskoj analizi putira može da se vidi Sveti lik, odraz lica anđela sa naše desne strane. To je evharistijska čaša i u njoj je simbol evharistije, Hristove žrtve i spasenja čovečanstva.

Sveta Trojica (Očinstvo), ruska ikona, Novgorod, 14. vek

Andrej Rubljov kao paradigma

Postoji, takođe, i treća struja koja objašnjava središnjeg anđela kao Sina, ali ta teorija više pripada narodnom predanju. Ipak, u ikonografiji, do početka 15. veka, ponekad se pronalazi središnji anđeo sa krstastim oreolom, znakom strogo određenim samo za Hrista. Potom, srećemo i ikone na kojima sva tri anđela imaju taj znak. Međutim, na Stoglavskom saboru održanom 1551. godine u carskoj Rusiji Ivana Groznog, odlučeno je da ni jedan anđeo ne nosi krstasti znak i da Sveta Trojica Andreja Rubljova treba da bude paradigma u ikonografiji.

Tri anđela sede oko stola koji simboliše oltar, sto za pripremu evharistijske žrtve. On je uglavnom, četvrtastog oblika i vrlo jednostavno ukrašen. Ponekad može da bude u obliku rimskog oltara sa otvorom u sredini (fenestrella confešionis) ili kao jednostavan okrugao sto sa nogom u sredini, nekad prekriven stoljnjakom;

Katkad, na ikonama Svete Trojice, prikazani su Avram, Sara i sluga koji kolje tele, što može da bude shvaćeno kao alegorija milosrdnih dela – dočekati putnika, nahraniti gladnog i napojiti žednog. Sâm Hristos je savetovao ovakvo ponašanje kada je poučavao apostole na Maslinskoj gori (Mat. 25, 35).

Sveta Trojica (Novozavetna), grčka ikona, Krit, 17. vek

Novozavetno Trojstvo

Postoje, takođe, još tri ikonografska motiva Svete Trojice koji se prilično retko susreću u crkvenom slikarstvu. Oni su više zasnovani na tumačenju Novog zaveta, nego na starozavetnim događajima.

Sveto Trojstvo zvano Očinstvo prikazuje Boga Oca na prestolu, na njegovom krilu Hrista-Emanuila, dok Duh Sveti, u obliku goluba, lebdi između njih. Bog Otac ima lik starca (Antiquus Dieurim) što ilustruje jednu viziju proroka Danila (Dan. 7, 9). Ovaj motiv, poznat od 12. veka, odlukom ruske pravoslavne Crkve, bio je zabranjen 1667. godine, jer jevanđelje kaže: "Boga niko nije video nikad: jedinorodni sin koji je u naručju očinom, on ga javi" (Jovan 1, 18).

Drugi motiv Svetoga Trojstva prikazuje odraslog Hrista sa desne strane Oca (Dan. 7, 13 / Psal. 109, 1 / Mar. 14, 62) koji likom predstavlja Starca Dana, dok Sveti Duh lebdi između njih. Ovaj ikonografski motiv pojavio se u isto vreme kada i Očinstvo i prikazivao je, pre svega, zapadnjački manir koji je kasnije bio prihvaćen i u istočnjačkoj ikonografiji, najpre u Grčkoj, a posle i u ostalim slovenskim zemljama.

Treći motiv Svete Trojice, malo poznat i malo prihvaćen u ikonografiji, prikazuje tri glave koje izlaze iz jednog tela ili jednu glavu na kojoj se vide tri položaja – jedan čelomice i dva profila. Ova varijanta, nazvana Tricefal, postoji još od romanskog perioda i, mada su je zabranile pravoslavna i rimokatolička Crkva, ona je uspela da preživi sve do 19. veka.

Svi ovi motivi koji prikazuju Sveto Trojstvo postojali su u istočnoj ikonografiji, ali Avramovo gostoljublje, inače najstarije (5. vek, mozaik u bazilici Sv. Marije Velike), bio je i ostao najpopularniji. Ovaj motiv svoju važnost duguje bogoslovskom značenju, jer to je, uostalom, i prva celovita Teofanija u biblijskoj hronologiji.