Silazak Hrista u Ad – Vaskrsenje u pravoslavnoj ikonografiji

Najveći i najvažniji praznik pravoslavnog sveta jeste Vaskrsenje Gospodovo – Uskrs, a uobičajeno prikazivanje ovog događaja je Hristov silazak u Ad. Posle smrti na krstu, u petak, a pre telesnog vaskrsenja iz groba, u nedelju, Isus Hristos je sišao u Ad, u Pakao, da bi spasio duše svih upokojenih pravednika. Tako se njegova žrtva nije ograničila samo na žive, nego se proširila i na sve one koji su prethodili njegovoj smrti na krstu. Istovremeno, njegovo telesno uskrsnuće je potvrda uskrsnuća svih mrtvih pred Strašni sud i vere u večni život pravednika.

Anđeo ženama Mironosnicama pokazuje prazan Hristov grob, freska, Mileševa, Srbija 13. vek

Mesija i pashalno veče

Praznik Hristovog vaskresenja je neodvojivo vezan za hebrejski praznik pesah. Prvobitno značenje  reči "pesah" ili "pasha" nije nam poznato, ali kasnije, ovaj termin je tumačen kao "prolazak" ili "izlazak". Pesah je u početku bio praznik pastira, slavljen za vreme prvog punog meseca posle prolećne ravnodnevnice. Bio je to porodični praznik i obred je izvodio domaćin kuće. Potom, kada su napustili nomadski život, Jevreji su naselili Palestinu gde su počeli da proslavljaju pesah sa praznikom beskvasnih hlebova koji je nastupao nekoliko dana kasnije. Oba praznika bila su paganskog porekla – žrtva Bogu da bi se izmolio napredak u dvema glavnim granama njihovih delatnosti – stočarstvu i poljoprivredi.

Međutim, društveno-ekonomsko stanje menjalo se bez prekida, te su se praznici prilagođavali duhovnim potrebama vremena. Tako, ostajući i dalje porodični praznik, pesah je povezao izlazak Jevreja iz Egipta sa drevnim praznikom, dobijajući novo značenje, pre svega, završetak robovanja jevrejskog naroda i početak novog života.

U nastavku, za vreme verskih reformi kralja Josija, godine 622, stare ere, pesah je mogao jedino da se proslavlja u jerusalimskim hramovima, te je on tako zadobio status najvećeg nacionalnog praznika. Kasnije, za vreme rimske vladavine, Jevreji su očekivali od Jahvea da učini drugo čudo, slično Izlasku, koje bi spasilo narod tako što bi se pojavio Mesija i doneo slobodu na pashalno veče.

Doista, na pashalno veče, Juda Iskariotski izdao je Hrista koji je potom bio odveden kod Kajafe i raspet sutradan. Njegovo raspinjanje i smrt na krstu bili su jedno od oruđa za spasenje, ne samo jednog naroda, nego čitavog čovečanstva.

Silazak u Ad, crkva Hrista Spasa, freska, Carigrad, Vizantija, 14. vek

Hristov silazak među mrtve

Poreklo ikonografskog prikaza silaska u Ad nalazi se u antičkoj rimskoj umetnosti koja je pokazivala cara kako pobednički satire neprijatelje pod svojim nogama i uzdiže narod mučen njihovim bivšim vladarom. Najstarija poznata kompozicija Vaskrsenja datira iz 5. veka na ciborijumu čuvanom u venecijanskoj bazilici Svetoga Marka. Postoje, takođe, tri emajlirane pločice iz 7. veka, sirijskog ili palestinskog porekla, i dve freske iz 8. veka u rimskoj crkvi Svete Marije Antičke.

Svi ovi prikazi predstavljali su Vaskrsenje u obliku Silaska u Ad, iako taj događa nije biblijskog nego apokrifnog porekla (Nikodimovo jevanđelje, 4. vek). Potom su, veliki vizantijski filozofi Epifanije Kiparski, Atanasije Veliki, Jovan Zlatousti, Grigorije Bogoslov i Jovan Damaskin, dopunili temu, dodajućo joj jače i dublje didaktičko obeležje.

U vizantijskoj ikonografiji, Silazak u Ad bio je, spočetka, prikazivan vrlo jednostavno. Hristos pruža ruku Adamu i Evi koji se nalaze u sarkofagu, što je simboličan gest koji označava spasenje svih preminulih Pravednika. Takođe, Hrista okružuju Avelj, David, Solomon i Jovan Preteča. Počevši od 12. veka, ova kompozicija je bila obogaćena drugim likovima i mnoštvom novih elemenata.

Isus Hristos je okružen mandorlom i stoji na razvaljenim vratima Pakla (Mat. 16, 18). Slomljena vrata simbolišu pobedu Dobra nad Zlom i, u ikonografiji, postoje od 9. veka, dok slomljena i ukrštena vrata, oblikujući znak pobede kroz žrtvovanje, datiraju iz 10. veka. Polomljeni ključevi, brave, katanci i okovi pored vrata, simbolišući potpunu pobedu, ulaze u vizantijsku umetnost u 11. veku.

Do kraja 14. veka, kompozicija je posedovala nekoliko osobenih elemenata: Hristova stopala probodena ekserima; Hristos drži mučenički krst umesto svitka, simbola stvoriteljske Reči; Adam i Eva su jedan pored drugog, levo ili desno od Hrista; Eva je ogrnuta belom haljinom umesto crvenog maforiona. Vrlo retko, u rukama Svetog Jovana Preteče nalazi se otvoreni svitak sa natpisom: "Pokajte se, jer se približi carstvo nebesko" (Mat. 3, 2). Ponekad, i kralj David drži otvoreni svitak u ruci, ali taj element datira iz 60-ih godina 14. veka sa freske jednog od meteorskih manastira.

Silazak u Ad, freska, Studenica, Srbija, 14. vek

Telesno Hristovo vaskrsenje

Prvi prikaz Silaska u Ad, u ruskoj umetnosti, viđen je početkom 11. veka, u obliku freske, u kijevskoj crkvi Svete Sofije. Potom, sve do kraja 16. veka, zahvaljujući ikonama donesenim iz Vizantije, Vaskrsenje je bilo prikazivano kao Silazak u Ad. Međutim, pod zapadnjačkim uticajem došlo je do promena, te je u kompoziciju dodato i telesno Hristovo vaskrsenje. Taj motiv je kasnijeg datuma, između 12. i 14. veka, i potiče iz Italije i kontinentalne Evrope.

Tako su obe teme, teološki bliske, bile sjedinjene i kompozicija uskršnjeg praznika postala je složenija. Vrlo brzo, ova kompozicija bila je dopunjena novim elementima kao što su Mironosnice, žene koje na Hristov grob donose miro. Značaj ovog motiva na kome nema Hrista, nego je prikazan samo prazan grob, bio je istovetan, osim što je prikazivao Vaskrsenje kao završen čin. Kasnije, svete žene su postale element proširene kompozicije koja je prikazivala Hrista kako lebdi iznad sarkofaga, okružen raznim minijaturnim prikazima – Raspeće, Polaganje u grob, Tomina neverica, Vaznesenje...

Silazak u Ad, ikona, Grčka, 16. vek. Silazak u Ad, ikona, Moskva, Rusija, 16. vek

Prve ikone sa ovom mnogostranom tematikom došle su iz gradova dvinske oblasti, na severu Rusije. One su sačinjavale deo novih stremljenja koja su nosila ime bogate trgovačke i zemljoposedničke porodice Stroganov, velikih pokrovitelja umetnosti. Početkom 17. veka, ruski Sever ušao je u žive trgovačke odnose sa zapadnom Evropom što je donelo latinski uticaj u rusku ikonografiju. Ova promena, koja je primila korene u dvinskim gradovima, proširila se ka centralnoj Rusiji, te je već tokom prve polovine 17. veka postala uobičajena u ikonografiji Povoložja.

Na kraju, taj stil je prihvatila i Moskva, pre svega u Carskoj školi sa sedištem u kremaljskoj Palati oružja. Promena u kompoziciji Vaskrsenja nije se odvijala samo na vizuelnom nivou, nego je sledila i duhovne reforme koje je, sredinom 17. veka, u rusku Crkvu uveo patrijarh Nikon.

Vaskrsenje Hristovo i Silazak u Ad, ikona, Centralna Rusija, 17. vek

Uskrs, središte liturgijske godine

Kompozicija motiva postala je dijagonalna sa središtem u vaskrslom Hristu i laganoj povorci Pravednika ka Raju. Na taj način, vizantijska dinamika jednog određenog trenutka preobrazila se u ritmiziranu kompoziciju koja je isticala procesioni karakter događaja.

Natpisi su, takođe, promenili značenje, idući više ka slavljenju događaja, nego ka monumentalnosti i eshatološkoj strani Hristovog silaska u Ad. Pojavio se i jedan novi detalj, izražavajući didaktičku vrednost, te je postao obavezan element kompozicije. U donjem levom uglu prikazano je čudovište razjapljenih čeljusti iz kojih izlaze mrtvi. To je Levijatan (Jov. 3, 8 / 7, 12 / 40, 25 – 41, 26), demon iz feničanske mitologije koji simboliše sile Zla. U ikonografiji, on predstavlja Satanu, dok su njegove razjapljene čeljusti oličenje Pakla.

Vaskrsenje Hristovo i Silazak u Ad sa 12 Velikih praznika, ikona, Rusija, 19. vek

Krajem 17. veka, pojavio se još jedan motiv u ruskoj ikonografiji, prikazujući liturgijsku godinu u 12 prizor-polja, dok se u središtu nalazi Vaskrsenje Hristovo, bivajući tako označeno kao vrhunac čitavog verovanja pravoslavnih hrišćana.

Sveti Justin (Popović) Ćelijski, u jednoj rečenici, sažeo je smisao Gospodnjeg uskrsnuća:

"Bogočovek Hristos vaskrsava, da bi vaskrsenjem svoje čovečanske prirode proputio put u vaskrsenje celokupnoj prirodi ljudskoj."