Blagovesti u pravoslavnoj ikonografiji

Teološki i liturgijski značaj Blagovesti, u pravoslavnim crkvama, već je vidljiv na Carskim dverima. U liturgiji, one predstavljaju vrata Raja, jer se smatra da je ulazak u Carstvo Božje započeto u trenutku Marijinog bezgrešnog začeća, u trenutku kada se reč otelotvorila. Bila je to prva zemaljska naznaka Hristosa isto kao i početak spasenja čovečanstva. Ovaj događaj je osnova dogme o dvostrukoj Hristovoj prirodi - Boga i čoveka.

Blagovesti, mozaik, bazilika Santa Maria Mađiore, Rim, 5. vek

Paleohrišćanski period i apokrifna jedvanđelja

Ikonografski motiv Blagovesti bio je prikazivan još u vreme paleohrišćanstva o čemu nam svedoče freske iz katakombe Priscila (2. vek), Sv. Kaliksta (3. vek), Sv. Marije Mađiore (5. vek) i ampule iz Monce. U 6. veku, akatistna himna Sv. Romana Slatkopojca, slavila je ovaj događaj, a car Heraklius I, 626. godine, napisao je himnu u slavu Bogorodice gde pronalazimo istu temu. Nešto kasnije, 692. godine, Blagovesti su postale jedan od 12 Velikih praznika pravoslavne crkve.

Književni izvori Blagovesti nalaze se u jevanđelju po Luki (Luka 1, 26-38), Jakovljevom protojevanđelju (2. vek) i Pseudo-Matejinom jevanđelju (5/6. vek). Značaj ovog praznika odmah je uslovio rađanje ikonografskog motiva koji je, tokom vekova, pretrpeo puno promena u kompoziciji i njenim elementima. Moglo bi se reći da je tek u 14. veku on bio potpuno određen i stabilan u pravoslavnoj ikonografiji.

U početku, motiv Blagovesti bio je vrlo jednostavan: Arhanđel Gavrilo nalazio se sa desne strane i nije imao krima (Priscila), dok je Bogorodica sedela na prestolu (Sv. Kalikst). Sa oslobađanjem hrišćanske religije, proširio se i ikonografski jezik, te su se pojavile i prve težnje za iskazivanjem dogmi putem slike. Prvo preinačenje teme Blagovesti bio je novi raspored likova: Arhanđel je zauzeo levu stranu, a Bogorodica desnu, što je prikazu dalo novu dimenziju, dinamičniju i dramatičniju.

Blagovesti, vizantijski mozaik, početak 11. veka, Sveta Sofija, Kijev

Promena kompozicije

Arhanđel Gavrilo, Božji vesnik, dolazi da Mariji javi Dobru vest, začeće Isusa. On je nepokretan, u frontalnom stavu, a značaj događaja jednostavno je pokazan sâmim njegovim prisustvom. Ova tradicija prisutna je do 14. veka, ali već od 12. veka, Arhanđeo je postao malo pokretniji. Prvo je bio samo okrenut prema Bogorodici, a onda je ušao u vrlo energičan pokret kojim završava let, što se vidi i po lepršanju krajeva njegovog ogrtača. On blagosilja desnom rukom, dok mu je leva slobodna ili, prema zapadnjačkoj tradiciji, u njoj drži cvet. Ponekad, Arhanđel drži svitak na kome piše: "Raduj se, blagodatna! Gospod je sa tobom" (Luka 1, 28).

Prelazak Bogorodice na desnu stranu kompozicije išao je jako sporo, od 6. do 11. veka, a stav i ikonološki atributi menjali su se shodno potrebama i epohama. Bogorodica je okrenuta ka Arhanđelu, mada su u ikonografiji oboje prikazani licem okrenuti ka gledaocu, što je u skladu sa teološkom dogmom da se moć ikone nalazi u licima. U katakombama Sv. Kaliksta i na jednom mozaiku bazilike Sv. Eufrazija (6. vek) u Poreču, Bogorodica sedi na prestolu.

U vizantijskoj ikonografiji, počevši od 6. veka, ona stoji, dok je prikaz Bogorodice koja sedi postao češći u 14. veku, u vreme dinastije Paleologa. U isto vreme, na Zapadu, Ðoto je uveo novu kompoziciju Bogorodice koja kleči, ali taj motiv nikada nije ušao u istočnu ikonografiju. Naime, prema pravoslavnom učenju, Bogorodica je carica Univerzuma, pa je time viša od svih anđela.

Atributi Bogorodice menjali su se prema razdobljima. Najstariji atribut je zdenac, ilustrujući jedan odeljak apokrifnog Jakovljevog jevanđelja (11, 1), jer se susret Bogorodice i Arhanđela dogodio upravo pokraj zdenca. Simbolika vode jako je važna na Istoku, a ovde nas podseća na jednu alegoriju iz Jovanovog jevanđelja (Jovan 4, 13-14) i nekoliko epizoda iz Petoknjižja (1 Moj. 24, 11 / 2 Moj. 2, 15).

Blagovesti, ikona, kraj 17. veka, Moskva

Bogorodica sa preslicom i sa knjigom

Bogorodica-predilja ušla je u ikonografiju oko 5. veka (Sv. Marija Mađiore) i ona je nastavak priče sa zdencem. Marija, uplašena glasom nevidljivog anđela, ušla je u kuću i počela, prema legendi, da upreda vunu za zavesu koja u hramu deli oltar od lađe. Ovaj simbolički element zasniva se na jevanđelju po Mateji (Mat. 27, 51) i Marku (Marko 15, 38) i na poslanici Jevrejima Sv. Pavla (Jevr. 10, 20). Atribut preslice je redak u 6. veku i sve do 12. veka bio je podržavan narodnim predanjem i manastirskim učenjima na Istoku (Palestina, Sirija). Na kraju, prihvaćen je u vizantijskoj ikonografiji i postao je najpopularniji motiv.

Treći tip, najmanje viđan, jeste Bogorodica sa knjigom, motiv poznat na Zapadu u 13. veku i prihvaćen od svetogorskih monaha u 16. veku. On je zasnovan na Pseudo-Matejinom jevanđelju (6, 3): "Ona proučavaše Zakon i moljaše se." često se u otvorenoj knjizi nalaze reči proroka Isaije: "Djevojka će zatrudnjeti" (Isa. 7, 14).

Svojim držanjem Bogorodica izražava čitav niz osećanja. Njena ruka sa otvorenim dlanom ukazuje na njenu začuđenost i zabrinutost zbog tolike joj ukazane počasti. Na prikazima gde ona, mirnim pokretom, prislanja ruku na grudi, ona izražava svoju poslušnost volji Gospodnjoj. U 14. veku, zapažamo Blagovesti na kojima Bogorodica sedi na prestolu, glave i ramena okrenutih ka Arhanđelu, dok joj je telo usmereno nadesno u kontra-pokretu što jos više oživljava čitav prikaz.

Blagovesti na Carskim dverima savremene grčke crkve

Bogorodica, hram Božje slave

Arhitektura prikazuje mesto gde se zaista odvija događaj. Uobičajeno je da arhitektura ne ograničava prostor da bi se događaj smestio van vremena i van omeđenog prostora i tako postao sveopšti. Arhitekturalna pozadina upotrebljava se takođe da bi svojim linijama, oblicima i bojama pojačala ili ublažila prizor. često je iznad kuća prikazan polukrug sa nekoliko zraka i golubom, što simboliše Duh Sveti koji silazi iz Carstva Božjeg.

Značaj praznika Blagovesti lepo je izražen u jednom tekstu Sv. Andreja Kritskog, arhiepiskopa sa početka 7. veka:

"Pozdravljam te, veličanstveni hrame Božje slave;

Pozdravljam te, posteljo svadbena u kojoj je Hristos primio prirodu ljudsku;

Pozdravljam te, zemljo sveta i devičanska od koje novi Adam bejaše stvoren

Neizrecivim darom božanskim, da bi otkupio starog Adama."