KANDINSKI – VITEZ APSTRAKCIJE

Rođen u buržoaskoj moskovskoj porodici trgovca čajem, spreman za karijeru pravnika, posle doktorata, on je odbio profesorsku katedru na univerzitetu da bi mogao da se, uz podršku porodice, posveti najvećoj strasti svog života – slikarstvu. Vasilij Kandinski (1866-1944), ruski i evropski slikar, rado je menjao države i gradove, idući ka ostvarenju svog cilja, slikarstvu kao trenutnom tumačenju života, pozitivnom ili negativnom. Iako je svoju slikarsku karijeru započeo kasno, on se tokom 40 godina rada uspešno obnavljao i kretao od lirskog enformela, kroz geometrijsku apstrakciju ka biomorfizmu, ostajući veran principima kompozicije i kolorističkih odnosa. Njegovo stvaralaštvo, inače osnova apstraktnog slikarastva 20. veka, ostalo je kao primer vitalnosti i harmonije o čemu nam svedoči velika retrospektivana izložba u Beaubourgu, pariskom Muzeju moderne umetnosti.

Vasilij Kandinski

Prva značajna izložba Kandinskog u Parizu posle četvrt veka, okupila je stotinak ulja većeg formata i izuzetne važnosti ne samo u opusu majstora, nego i u okviru moderne umetnosti, prolazeći kroz sve periode njegovog stvaralaštva. Izložena dela pozajmljena su iz najznačajnijih svetskih kolekcija, pre svega, iz sâmog pariskog muzeja Moderne umetnosti koji je svoj fond dobio od Nine Kandinski i Fondacije Kandinski. Iz njujorškog muzeja Guggenheim stigla su remek-dela koja je veliki kolekcionar i mecena kupio od Kandinskog u vreme kada su nacisti njegovo stvaralaštvo klasifikovali kao "degenerisanu umetnost". Potom, deo slika je donet iz minhenske Städtische Galerie im Lenbachhaus, moskovske Galerije Tretjakov i Muzeja Puškin.

Pariska izložba, na jednostavan način, omogućava lep presek kroz više stvaralačkih faza Kandinskog i njegov lagani prelaz iz realističkog slikarstva u apstrakciju. Stotinak ulja i zanimljivih dokumenata podeljeni su u pet velikih perioda koja obeležavaju život i rad velikog majstora, smatranog ne samo za začetnika apstraktne umetnosti, nego i za jednog od najvažnijih teoretičara potpuno novog načina slikarskog izraza.

Iskorak iz stvarnosti

Planina, 1909, ulje na platnu, 109 x 109 cm

Kandinski počinje da slika 1895. godine, ali njegov rad je pipanje po mraku i traženje sopstvenog puta. Nastanjen prvo u Minhenu, po završetku studija slikarstva, on je počeo da se bori protiv akademizma koji je vladao oko njega, ali i protiv sopstvenog izražavanja. Karakteristika slika iz ovog perioda, koje su odgovarale njegovim putovanjima kroz Evropu, jesu manji formati, klasična paleta i tipične ruske slike. Minhenska platna, simbolističke inspiracije zasićenih boja, evociraju staru Rusiju, a sâm Kandinski nazvao ih je "obojenim crtežima". Na pariskoj izložbi, taj se period završava slikom Mešoviti život (1907), kompozicijom načinjenom od svetlih tački na tamnoj pozadini, nalik svetlosti koja se probija kroz vitraže.

Više od decenije slikanja i eksperimentisanja dalo je svoje prve rezultate. Pravi izraz Kandinskog započeo je od 1908. godine, kada se vratio u Minhen. Tada je on i napisao svoj prvi veliki teorijski rad O duhovnom u umetnosti, objavljen tri godine kasnije. Njegov stil bitno se izmenio i počeo je da teži ka gipkom pokretu i bojenim masama, povremeno vazdušastim, a povremeno teškim. Naslikavši Sliku sa krugom (1911), Kandinski je, po sopstvenim rečima, zagazio u apstraktno slikarstvo. On je shvatio da slika svoju izražajnost duguje bojama i njihovim odnosima na platnu, a ne figurativnim i narativnim elementima. Inače, Slika sa krugom nije samo prvo apstraktno platno ruskog majstora, nego je i prefiguracija monumentalne Slike sa crnim l?kom (1912) . Ovo je čuveno platno, potpuno apstraktno, na kome se tri skupine boja, u zavisnosti od tumačenja, suprostavljaju ili usaglašavaju oko tajanstvenog l?ka koji preseca kompoziciju.

Slika sa crnim l?kom, 1912, ulje na platnu, 188 x 196 cm

"Kandinski nije tražio da stvori apstrakciju, nego je želeo da oslobodi slikarstvo od stega figuracije, perspektive, lažne svetlosti, konvencije slaganja svetlosti i senki", kaže komesar izložbe Christian Derouet.

U njegovim kompozicijama se osećaju muzičke harmonije, a kroz Impresije (utisci iz spoljne prirode) i Improvizacije (utisci iz unutrašnje prirode), on je nastavio istraživanje odnosa kompozicije i boja. Tako je Impresija III (1911), naslikana neposredno po slušanju koncerta Schönberga, dala likovni, sinestezijski utisak o sazvučjima, tonalitetima i harmonijama. U istom periodu, u kompozicijama Kandinskog pojavio se motiv konja i konjanika koji će dugo opstati u njegovoj, sve manje figurativnoj umetnosti. Tako slika Sa belim okvirom (1913) prikazuje Svetog đorđe na konju, u vrtlogu oblika i boja. Kandinski se svojim izrazom prvi put odvaja od slikarske avangarde, pa čak i od futurista, jer svojim slikarstvom izražava romantično oduševljenje i metafizičku opoziciju između Boga i čoveka. Istovremeno, tokom 1912. godine, sa Franzom Marcom, Kandinski je stvorio čuvenu grupu Plavi vitez (Blau Reiter), a njihovom pokretu pristupili su Paul Klee i August Macke.

Sovjetske godine

Povratak Kandinskog u Moskvu 1914. godine bio je brutalan. Nalik Javljenskom, on je, zbog porekla, postao nepoželjan u Nemačkoj, te se preko Balkana i Odese zaputio za Moskvu. Ratna ekonomija u Rusiji učinila je da se Kandinski morao da zadovolji crtežima i akvarelima i da na malim formatima usavrši svoj pokret i kompozicije. Paleta mu je postala ugašena, kompozicija se okrenula samoj sebi i zatvorila, a apstraktni oblici su otišli od hijeroglifa do mikroorganizama.

"U priličnoj opoziciji u odnosu na Maljeviča i suprematiste koji ga nisu smatrali dovoljno radikalnim, Kandinski slika pejzaže. Od avgusta 1914. godine, do kraja 1918. godine, on skoro da ništa nije naslikao. (...) Započeo je da radi tek 1919", kaže Christian Derouet. Te godine, Kandinski je uspeo da se vrati u kreativnost započetu u Nemačkoj, i da naslika U sivom (1919), vrlo komponovanu sliku u kojoj se mešaju apstraktni pejzaž izlomljenih planina iz njegovog minhenskog perioda i nove geometrijske forme. Ovo platno, jedno od najvećih dela ruske umetnosti, izražava odsustvo pokreta, stagnaciju iz koje umetnik počinje da izlazi.

Kompozicija VIII, 1923, ulje na platnu, 140 x 201 cm

Od 1920. godine, Kandinski je razvio sistem zasnovan na grafičkim i hromatskim elementima – rešetkama, izlomljenim linijama, krugovima, zakrivljenim linijama i trakama. Ovi elementi su naslikani plakatno ili trodimenzionalni, u zavisnosti od kompozicije – krug ili lopta, površina ili masa. Kandinski je u potpunosti svestan da je komponovanje platna slaganje elemenata na istom prostoru, odlučivanje o ravnoteži i prekidu, o izvlačenju jedne boje u prvi plan i udaljavanju druge boje u zadnji plan. Crvena mrlja II (1921), verovatno poslednje veliko platno naslikano u Moskvi, nije samo nefigurativni i metaforčki pejzaž, nego objašnjava značaj "središne tačke". Krug, novi element u izražavanju Kandinskog, postavljen je na periferiji kompozicije da bi naznačio mesto gledaoca van platna. Ovo platno nagoveštava i novi period u koji će ruski majstor ubrzo preći svojim novim odlaskom za Nemačku.

Njegov prestiž i već poznato ime učinili su da ga novostvorene sovjetske vlasti rado postavljale na različite i značajne funkcije: direktor moskovskog Instituta za umetničku kulturu i potpredsednik Akademije umetnosti. Tako ga je i tokom zvanične misije uspostavljanja kulturnih veza sa Nemačkom, susreo Walter Gropius i predložio mu da postane profesor u vajmarskoj školi Bauhaus, najvažnijoj školi moderne umetnosti tog vremena, u kojoj su podučavali Klee, Moholy-Nagy i Feininger. Kandinski je prihvatio ponudu i nastanio se u Nemačkoj 1922. godine.

Struktura, kompozicija, geometrizacija

Početak rada u Bauhausu omogućio je Kandinskom da kroz teorijski pristup još bolje pročisti svoje ideje. Prvo je izmenio osnovnu strukturu slike i utvrdio strožije kompozicije. Paleta mu se pojednostavila, a oblici se postali geometrijski. Trougao, krug i kvadrat počeli su da bivaju, zbog fizičkog efekta, vezani za žutu, plavu i crvenu boju. Istovremeno, Kandinski je smatrao da svaka boja ima četiri osnovna zvuka: toplo, hladno, svetlo i tamno, kao i tri bitna kretanja: od posmatrača, ka posmatraču i kretanje u sebi. Takođe, boje su se odvojile od predmeta i dobile nova značenja : plavo – duhovna dubina, zeleno – duhovno gašenje, belo – ćutanje koje nije mrtvo, crno – večito ćutanje bez nade... Kao što je u Kompoziciji VI (1913) od potopa ostala samo slikovna suština – veliko razaranje, tako je u Plavom krugu (1922) sve u centrifugalnom pokretu oko središne tačke. Platna Kandinskog su dobila izgled dobro zamišljenih kompozicija, organizovanih po vrlo preciznim principima. Istovremeno, on je završio pisanje druge važne teorijske knjige Tačka i linija u površini.

Nekoliko krugova, 1926, ulje na platnu, 140 x 140 cm

Među najznačajnijim radovima tog perioda nalazi se Kompozicija VIII (1923) u kojoj on kombinuje geometrijske elemente i crne linije. Brojni trouglovi ritmiziraju površinu platna, ali kompozicija je dominirana krugovima različitih veličina i boja. Krug je za Kandinskog "najskromniji oblik, ali i oblik koji se nameće bez skrupula, precizan, ali i promenjljiv, stabilan i nestabilan, tih i zvučan, napetost koja u sebi nosi brojne napetosti". Krugovi su glave, izlomljene linije su planine i konjske grive, rešetke su arhitektura. Od ovih elemenata Kandinski šematizuje svoje piktograme, geometrizirane i pojednostavljene, ali prepune materijalne stvarnosti. Tako apstrakcija ima svoje značenje, objašnjavajući svet na drugi način. Kandinski u svom izrazu nije video kontradikciju i mogao je da slika pejzaže u kojima su se nalazili elementi stvarnosti redukovani, prikriveni i skoro obrisani.

Kandinski je 1929. godine upoznao Solomona Guggenheima, američkog industrijalca, kolekcionara i mecenu, koji je od njega upravo kupio remek-delo Kompoziciju VIII, jedno od najznačajnijih ostvarenja ruskog majstora. Inače, pod Kompozicijama, Kandinski je podrazumevao posebnu kategoriju dela koja su stvarana na određen način, sporo i dugo, promišljeno i sa puno obzira prema najsitnijem detalju. Iste godine kada je njegovo prvo platno otišlo u američku kolekciju, bila mu je organizovana prva velika francuska izložba.

Biomorfna apstrakcija

Peti i poslednji period stvaralaštva Kandinskog započeo je 1933. godine kada je morao iz Nemačke da se preseli za Francusku. Nacističke vlasti svrstale su njegovo slikarstvo u "degenerisanu umetnost" u istom trenutku kada su sovjetske vlasti povukle njegova platna u rezerve muzeja.

Kraj sadašnje pariske izložbe skoncentrisan je na poslednjih 15 godina njegovog rada, što je prilično neobično u retrospektivama velikog ruskog majstora.

Dominantna kriva, 1936, ulje na platnu, 129 x 194 cm

Kandinski se nastanio u buržoaskom pariskom predgrađu Neuilly sur Seine i nastavio svoj rad. Njegov slikarski rečnik evoluirao je ka oblicima koji su izgledali kao da su izašli ispod mikroskopa. Biomorfni elementi, hibridi insekata, riba, ptica i biljaka lebdeli su na svetlim pozadinama. Tada se Kandinski odlučio da ponovo naslika i jednu Kompoziciju, najviši oblik iskazivanja na njegovoj lestvici. Poslednja je bila Kompozicija VIII, naslikana 1923. godine. U Kompoziciji IX (1936), pre svega, dominiraju velike dijagonale stvarajući tenziju, a tek se kasnije primećuju biomorfni oblici koji lebde, skoro nemajući nikakav odnos sa rigoroznom geometrijskom pozadinom. Tako je Kandinski ušao, kako je sâm objasnio, u "period polifonije", koji se razlikovao od nemačkog "hladnog perioda". Inače, Kompoziciju IX je 1939. godine kupila francuska država za pet hiljada franaka, iako je Kandinski tražio čitavih sto hiljada, i na taj način je otpočeta prva državna kolekcija apstraktnih slika u Francuskoj. Pred kraj života, paleta Kandinskog je omekšala (Oko kruga, 1940), a od 1943. godine on više nije slikao velike formate, nego se posvetio manjim slikama i crtežima na papiru.

Pariska retrospektiva Kandinskog ukazala je na izuzetnu koherenciju u njegovom radu, vezujući njegov početak, prve Impresije i Improvizacije u kojima se oblici i boje sjedinjavaju i javljaju na pozadini figurativnih referenci, preko lirske i geometrijske apstrakcije, do biomorfa njegovih poslednjih dela. Komesari izložbe imali su odličnu ideju da ne preteraju sa panoima koji objašnjavaju rad Kandinskog, nego su ostavili gledaoca da sopstvenim iskustvom i osećanjima zaroni u fascinantni svet ruskog genija.

Obostrano slaganje, 1942, ulje na platnu, 114 x 146 cm

"Hteli smo da skinemo prašinu sa opusa Kandinskog. Vreme je da se istakne da je on, pre svega, slikar. Zato, ne treba sistematski lepiti njegovo pisanje na njegovo slikarstvo, niti tražiti vezu između muzike radi udaljavanja nelagodnosti koja može da se oseti prilikom gledanja njegovih dela", kaže Christian Derouet. Međutim, hotimično zaboravljanje izuzetno važnog rada Kandinskog na teoretskom planu, osiromašilo je razumevanje jednog od najzanimljivijih izvora shvatanja umetničke kreacije.

Jednostavna scenografija izložbe doprinela je dobrom prihvatanju i shvatanju dela Kandinskog. Vrlo vazdušasta šetnja među platnima velikog formata, poprilično udaljenih jedno od drugog, dala je ritam koji se metaforički približio sâmoj koncepciji slikarstva Vasilija Kandinskog. Inače, uspeh retrospektive iznenadio je i sâme organizatore (8.000 posetilaca dnevno) tako da su vrlo brzo morali izložbu da otvore i u noćnim časovima da bi svi posetioci mogli da je vide. Retrospektiva Kandinskog, posle Nemačke i Francuske, nastavlja svoj put ka Njujorku gde će biti izložena tokom jeseni.