Vizantijska Atina

Kada putnik ili turista naiđe u Atinu, uobičajeno je da, pored gošćenja u tavernama, kupovanja u radnjicama na Plaki i odlaska na plaže, obiđe najznačajnija arheološka mesta iz vremena kada su Atinjani vladali političkim, ekonomskim i kulturnim životom antičke Grčke. Retko koji putnik će u Atini tražiti vizantijske spomenike kulture, jer se oni nalaze u Makedoniji i Tesaliji. Međutim, upornim putnicima isplatiće se čitanje istorije koja nam otkriva da u Atini ipak postoje lepe crkve iz vizantijskih vremena.

Po svedočenjima iz 4. i 5. veka, sa početka Istočnog rimskog carstva, znanog pod tehničkim imenom vizantijska imperija, Atina je postala mali grad slavnog imena. Hramovi koji su, nekada,  pripadali paganskim verovanjima antičke Grčke, pretvoreni su u pravoslavne hramove. Tako je i čuveni Partenon oslikan freskama, ukrašen mozaicima i posvećen Presvetoj Bogorodici.

Od 7. do 9. veka, nemamo puno podataka o Atini, osim da su grad napadali Bugari u svojim osvajanjima Atike. Zbog arapskih pirata, Egejsko more je postalo opasno, te je Atina koja se, inače, nalazila na periferiji carstva, potpuno opustela. Dolaskom Makedonske dinastije na vizantijski tron, sredinom 9. veka, Atina je dobila episkopa, a time je započeta i duhovna obnova. Proterivanje Arapa sa Krita i Bugara iz južnih provincija, označilo je početak ekonomskog prosperiteta.

Nova duhovna i ekonomska elita, tokom 10. veka, otpočele su gradnje crkvi manjeg značaja, da bi se početkom 11. veka formirala nova duhovna i umetnička tendencija koju možemo da nazovemo atinskim stilom. O stvaralaštvu koje je trajalo do kraja 12. veka, svedoče nam desetak zdanja sačuvanih i do danas.

Crkva Svetih Apostola viđena sa Akropolja, početak 11. veka

Atinska škola crkvenog graditeljstva

Crkva Svetih Apostola (početak 11. veka), koja se nalazi se ispod Akropolja i pored Tezeuma, daje utisak provincijskog graditeljstva. Teški i stameni zidovi od krupnog i nejednakog kamena, malo su lakši u gornjim delovima, načinjenim od sitnijeg kamena, cigle i ornamenata. Međutim, kupola je premala za čitavu konstrukciju, te se dobija utisak disproporcije. Naravno, ne bi trebalo da se zaboravi da je ova crkva, verovatno, bila jedna od prvih značajnih atinjanskih gradnji najplodnijeg perioda.

Crkva Svetog Nikodima (11. vek), koja se nalazi ispod trga Sintagme, prema Plaki, današnja ruska crkva, pripadala je manastirskom kompleksu, nestalom u zemljotresu početkom 18. veka. Sredinom 19. veka, grčka crkva je ovaj hram poklonila ruskoj crkvi. Odmah potom, Rusi su uradili značajne restauracije i osposobili hram za dnevne službe. Ova crkva, monumentalnijih proporcija, ima oktogonalnu osnovu. Velika kupola unutrašnjem prostoru daje snagu i težinu, te ga vizuelno čini većim nego što on zaista jeste.

Crkva Svetog Nikodima (ruska crkva), 11. vek

Kaisariani (11. vek) je manastir na živopisnom brdu Imetu, u istočnom predgrađu Atine. Crkva Vavedenja je krstaste osnove sa uzanom kupolom koja počiva na četiri stuba. Zidovi su bez ukrasa, te čitavo zdanje daje utisak skromnosti i strogosti. Sačuvane freske na zidovima crkve datiraju od 14. do 18. veka i pripadaju provincijskom pismu. Zasigurno se zna da su igumani ovog manastira, u vizantijsko i tursko vreme, bili vrlo obrazovani ljudi, o čemu svedoče prepiska i biblioteka.

Crkva Kaisariani, 11. vek

Crkva Svetih Teodora (druga polovina 11. veka), nalazi se pored trga Klaftmonosa, nedaleko od Sintagme. Sazidana u isto vreme kada i Kapnikarea, ona ima težu strukturu i proporcije, te daje utisak provincijskog graditeljstva.

Crkva Svetih Teodora, druga polovina 11. veka

Kapnikarea (druga polovina 11. veka), najbolje sačuvana atinska crkva, nalazi se u pešačkoj zoni trgovačke ulice Ermu. Stilski, ona pripada istom tipu graditeljstva kao i crkva Gorgoepiokos. Ipak, razlike između ova dva zdanja su tako velike, da potvrđuju vitalnost i raznovrsnost koje su postajale u vizantijskoj umetnosti. Razlike su najznačajnije u strukturi, proporcijama i unutrašnjem prostoru. Kapnikarea, takođe, pokazuje u kojoj meri je graditelj želeo da razbije monotoniju fasada kroz uvođenje ritma horizontalnih linija i vertikalnih lukova prozora. Uprkos nevelikoj unutrašnjosti, zahvaljujući krstasto oblikovanoj kupoli lepih proporcija, ima se osećaj prostranosti, bez ikakve masivnosti.

Crkva Kapnikarea, druga polovina 11. veka

Manastir Dafni (kraj 11. veka) nalazi se na sâmoj ivici zapadnog atinskog predgrađa Haidari. Manastirska crkva, posvećena Uspenju Bogorodice, najveća je i najznačajnija crkva u čitavoj regiji. Odlikuje se, pre svega, izuzetnom lepotom i elegancijom. Kamen i cigla su upotrebljeni ne samo kao gradjevinski materijal, nego i kao izuzetno lepo ritmizirana dekoracija koja uzima u obzir sve elemente konstrukcije – zidove, lukove, stubove, podove. Promene nivoa krovova čine bogatu i lepo definisanu osnovu za veličanstvenu kupolu koja stvara osećaj jedinstva i smirenosti. Podovi su popločani mermerom, a zidovi su prekriveni mozaicima i freskama. Uprkos bogatstvu materijala i vrlo istančanoj brizi za svaki detalj arhitekture, ova crkva daje utisak umerenosti i reda.

Crkva Uspenja Bogorodice, Dafni, kraj 11. veka

Mozaici i freske Uspenske crkve vrlo su klasična umetnost ranog perioda Komnena, koja poseduje sve karakteristike ikonografije iz perioda Makedonske dinastije. Pored elegancije i visokog stepena duhovne snage, majstori su uveli odredjeni broj inovativnih ikonografskih elemenata, ali bez pokušaja da oni dominiraju celinom. Pored izuzetno velike lepote i umetničke vrednosti mozaika, vrlo je važno zapaziti da su majstori obratili pažnju kako na program, tako i na prostor, pa i na celokupnu arhitekturalnu tvorevinu. Prilikom obilaženja ove jedinstvene duhovne i umetničke celine, dobija se utisak nenametljive elegancije i slavljenja Božjeg savršenstva.

Detalj zidnog mozaika Ulazak Hrista u Jerusalim, Dafni, početak 12. veka

Crkva Bogorodice Gorgoepiokos – Sveti Elefterije (kraj 12. veka), nalazi se odmah pored atinske Mitropolije i, verovatno, najbolje prikazuje atinski stil. Napustivši kamen i ciglu, graditelj se opredelio za beli mermer, ukrašen frizovima i reljefima postavljenim simetrično. Zanimljivo je da arhitekta, verovatno erudita sa širokim poznavanjem atinskog stila, nije kopirao antičku arhitekturu. Od nje je uzeo samo materijale i način ornamentisanja, dok je struktura ostala tipično vizantijska.

Crkva Gorgoepiokos – Sveti Elefterije, kraj 12. veka

Omorfi Eklezia (Divna crkva), elegantan hram posvećen Svetom Đorđu, nalazi se u severnom predgrađu Atine, zvanom Galaci. Crkva je sazidana u 12. veku i oslikana u 14. veku, verovatno, rukom solunskog živopisca.

Crkva Preobraženja (14. vek), u samom podnožju Akropolja, načinjena je od skromnijeg materijala i nema lepotu i eleganciju tipičnu za atinski stil.

Jednostavnost stila i harmonija

Moglo bi da se zaključi da je atinski stil vizantijskog perioda krenuo od konstrukcija bez većeg kompozicionog jedinsta i da se progresivno pomerao ka ritmičkom jedinstvu i harmoničnim proporcijama. Zidovi su, najčesće, ravni bez skulpture, a ukrašavanje se radilo ciglom. Unutrašnjost crkvi nalikuje spoljnom aspektu – jednostavnih linija, ravnih površina i solidnih masa koje se penju ka krovovima na više nivoa i završavaju se kupolom. Atinske crkve, po složenosti gradnje i ornamentici, ne mogu da se porede sa arhitekturom i slikarstvom dva najvažnija vizantijska grada – Carigradom i Solunom. Medjutim, one imaju duhovnu lepotu i dragocenost.

O tome nam svedoči prva crkva atinskog stila, crkva Svetih Apostola, težih proporcija i nezgrapne dekoracije. U nastavku je sazidana crkva Svetih Teodora, boljih proporcija, jednostavnih ornamenata, gde je graditelj dobro vladao svim elementima svog zdanja. Potom je sagrađena Kapnikarea, elegantnih proporcija, intenzivnog arhitekturalnog ritma, jednostavnih ornamenata i organske harmonije. Crkva Bogorodice Gorgoepiokos – Sveti Elefterije, verovatno, predstavlja vrhunac atinskog stila, po svojoj sofisticanosti, eleganciji i ritmiziranim zidnim reljefima.

Za kraj obilaska vizantijske Atine, neophodno je prošetati širokom avenijom Vasilisis Sofias. Na samom početku, iza zgrade Parlamenta, a prema luksuznom kvartu Kolonaki, nalazi se Muzej Benaki u kome, pored vizantijskih i postvizantijskih ikona i rukopisa, mogu da se vide i liturgijski predmeti, kao i predmeti iz svakodnevnog života. Potom, nekoliko stotina metara dalje niz aveniju, avantura se nastavlja u Vizantijskom muzeju, gde je okupljena izvanredna kolekcija značajnih ikona iz čitave Grčke. Na kraju, 400 metara dalje, valja posetiti i Pinakoteku gde se nalazi velika kolekcija grčkog slikarstva koja započinje ikonama mladog kritskog živopisca Domenika Teotokopulosa, koji će se kasnije proslaviti u Španiji pod nadimkom El Greko.

Naravno, ljubitelji vizantijske umetnosti, narednog puta, posetiće tesalijske manastire Meteora, potom će se zaputiti severnije, za Solun, grad sa crkvama iz čitavog vizantijskog perioda, a najsrećniji (samo muškarci), otići će na hodočašće u svetogorske manastire, neverovatne lepote i još veće duhovne snage.