Vladimir Ćorović – osporavani i slavljeni autor istorije Srba

Istorija Srba Vladimira Ćorovića je, po mišljenju većine stručnjaka, najsveobuhvatniji pregled srpske istorije, a Dušan T. Bataković je u svom Dešifrovanju prošlosti, objavljenom 2016, za ovo monumentalno delo napisao da je “u pojedinim odeljcima, naročito za međuratno razdoblje, i do danas najbolji pregled političke istorije srpskog naroda“. U njemu je, smatrao je Bataković, autor pokazao koliko su velika i razgranata njegova znanja, i koliko je napredovao u poniranju u suštinske pojave povesti naroda kome je pripadao, pojave koje su odlučno uticale i na kasniju sudbinu Srba. A pritom je Istorija, zamišljena prvenstveno kao sinteza političke istorije, ali protkana opštim razmatranjima o uticajima i razvoju kulture, vere i narodnog predanja, napisana razumljivo i pregledno, stručno i pouzdano, bez napadnih stilističkih ukrasa, s jasnim vrednosnim sudovima o pojedinim epohama i uspelim portretima najznačajnijih ljudi.

Ipak, ova Ćorovićeva najambicioznija, kapitalna knjiga, koja započinje poglavljem o dolasku Slovena na Balkan, a zavšava se pominjanjem govora kneza Pavla, održanog 1. decembra 1940, na godišnjicu ujedinjenja jugoslovenskih naroda, čekala je na objavljivanje bezmalo pola veka.

Vladimir Ćorović

Osuđen na smrt pa proglašen za narodnog izdajnika

Ćorović je veći deo rukopisa, pod nazivom Istorija srpskog naroda, uoči nemačkog napada na Jugoslaviju predao svom izdavaču Petru Petroviću ali je, napuštajući zemlju s državnim vrhom i istaknutim političarima i naučnicima, 17. aprila 1941. poginuo u avionskoj nesreći u blizini Elasone, u Grčkoj. Odlučio se za beg jer ga je Treći rajh osudio na smrt istog dana kada je okupiran Beograd kao pristalicu ideje jugoslovenstva, osvedočenog protivnika austrougarske i nemačke politike na Balkanu, a kasnije fašizma, naučnika koji je dokazivao odgovornost Dvojne monarhije i Nemačke za Prvi svetski rat, i najzad, kao masona visokog ranga. Gestapo ga nije zatekao kod kuće, ali je zaplenio njegove rukopise, prepisku i ogromnu biblioteku. Petar Petrović je, uz veliki rizik po sebe i svoju porodicu, spasao rukopis Istorije, sklanjajući ga van Beograda i čuvajući ga tokom rata, a to je činio i u poratnim godinama sve do trenutka kada je procenio da su nastupila bolja vremena za Ćorovićevu ostavštinu.

Naime, posle rata, Vladimir Ćorović je, potpuno paradoksalno, proglašen za narodnog izdajnika i državnog neprijatelja. Mrtav istoričar, pisac i filolog, profesor i dekan Filozofskog fakulteta u Beogradu, rektor Beogradskog univerziteta i član Srpske kraljevske akademije je decenijama na Dan studenata napadan kao “krvavi rektor“. To je fraza koju je skovao slovenački kleronacionalista Anton Korošec, jedno vreme ministar unutrašnjih poslova Kraljevine, koji je u želji da diskredituje jugoslovenski orijentisanog Ćorovića zloupotrebio činjenicu da je tokom njegovog rektorskog mandata došlo do studentskih demonstracija i da je jedan mladić nastradao. Komunistička vlast ju je, znajući ili ne znajući njeno poreklo, godinama koristila. Političari nisu dozvolili posthumno štampanje Istorije, kao ni objavljivanje drugih Ćorovićevih rukopisa i reprint izdanja onih radova koji su bili dostupni čitaocima pre izbijanja rata. Njegove monografije, studije i članci, po pravilu, nisu citirani u stručnoj literaturi. Ali su, prema rečima istoričara književnosti i folkloriste Nenada Ljubinkovića, zdušno prepisivani.

-Događalo se, ne jednom, da čovek koji je upravo završio prekucavanje Ćorovićevog teksta u sledećem pasusu napadne nemilosrdno pogrešne polazišne stavove buržoaskih istoričara ”tipa jednog Vladimira Ćorovića”, stoji u Ljubinkovićevom pogovoru za elektronsko izdanje Istorije, za čije je postojanje zaslužan “Projekat Rastko”.

Do štampanja ove obimne studije, posle zabrana upućenih beogradskom Interpresu i jednoj izdavačkoj kući iz Rijeke, došlo je tek 1989. Objavio ju je BIGZ kao Istoriju Srba, u tri toma, a priredili su je Rade Mihaljčić i Radoš Ljušić. U proteklih trideset godina, ona je doživela brojna izdanja. Štampana su i hvaljena i ostala dela čoveka koji je, pored ostalog, znao starogrčki, latinski i staroslovenski, govorio pet živih jezika i prevodio Ničea.

Rukopis srpske istorije Vladimira Ćorovića koji je gotovo pola veka morao da čeka - do objavljivanja 1989. u BIGZ-u 

“Poslednji polihistorik“

Akademik Radovan Samardžić nazvao je Ćorovića ”poslednjim polihistorikom”, naglašavajući na taj način njegovu učenost i neobično širok raspon stvaralaštva.

Samardžić je o njemu pisao još dok je ovaj plodan istoričar bio žestoko osporavan. Najpre za Enciklopediju Jugoslavije, pa u počasnom broju Zore (1968-1969), da bi mu 1976. odao priznanje tekstom koji je uneo u svoje Pisce srpske istorije. Zahvaljujući tom tekstu, Ćorović je zastupljen u knjizi Sto najznamenitijih Srba, izdatoj 1993.

-Broj poslova, koje je Ćorović obavio, gotovo je nedogledan; područja ispitivanja, na kojima se ogledao, kreću se od praistorijskih vremena do najnovije istorije, od srednjovekovne i tradicionalne književnosti do moderne literature, od filologije do političke publicistike; objavljivao je stare pisce, arhivsku građu i anonimno književno nasleđe; pisao je istorijske rasprave zasnovane na podrobnoj analizi, iscrpne monografije, prostrane sintetičke preglede i rodoljubive knjige i članke namenjene najširoj publici; bio je muzejski radnik, nacionalni revolucionar, austrijski sužanj, profesor univerziteta i akademik, urednik časopisa, prisutan gotovo u svakom znatnijem naučnom i književnom poduhvatu... Kad je 1941. nesrećno poginuo, još uvek se nalazio u punoj snazi, bliže sredini nego kraju svog stvaralačkog puta; uza sve to, on je ostavio u rukopisu toliko spisa, dobrim delom već pripremljenih za štampu, da bi samo to za nekog drugog naučnika značilo dobar životni bilans, zabeležio je Samardžić.

Prema Samardžićevim rečima, Ćorović je postao polihistorik jer je smatrao nužnim, i za to sebe najpodesnim, da se još jednom obnove, prošire i učvrste temelji srpske istoriografije, u koje još nije bilo uzidano dovoljno truda stvarnih znalaca svog posla. U tom smislu se poveo za primerom Stojana Novakovića. Polihistorička ambicija proistekla je i iz prirode njegovog obrazovanja, naučne pripremljenosti i istraživačkih mogućnosti, širine saznanja koja su ga stalno podsticala da kreće u raznim pravcima, kao i nesvakidašnje zainteresovanosti za celinu srpske prošlosti.

Ali on nije bio tihi “kabinetski“ naučnik. Ulazio je u šire intelektualne krugove, pridruživao se pokretima, preživljavao dramu svog naroda, i sve to vrlo brzo pretvarao u novo naučno zanimanje.

Obrazovanje i karijera austrijskog osuđenika

Ćorović je rođen 27. oktobra 1885. u Mostaru, u poznatoj srpskoj trgovačkoj porodici. U ranoj mladosti je, ugledajući se na starijeg brata Svetozara, već afirmisanog književnika, objavljivao pesme i kratke priče. Mostar je u to vreme postao značajno kulturno i nacionalno središte, i ta sredina je imala odlučujući uticaj na Ćorovićevo formiranje. Tamo je upoznao i Aleksu Šantića i Jovana Dučića, koji su svoj književni i politički rad, kako je kasnije zapisao, shvatali “kao jednu vrstu nacionalnog apostolata“. U njegov grad često su dolazili i viđeni srpski naučnici, poput Jovana Cvijića, Pavla Popovića i Milenka Vukićevića, pa su i oni uticali na njegovo rodoljublje, nacionalnu samosvest i želju za novim znanjima.

U devetnaestoj godini upisao se na Bečki univerzitet, gde je studirao nauke koje su u to doba smatrane izrazito nacionalnim – slovensku filologiju i arheologiju, a kao sporedne predmete - germansku filologiju i istoriju. Profesori su mu bili čuveni slavisti Vatroslav Jagić, Konstantin Jireček i Milan Rešetar. 

Na studijama je usvojio dobre analitičke tradicije bečke filološke škole i otkrio da su mnoge važne oblasti i pojave iz južnoslovenske književnosti i istorije ostale neispitane. I već tada je započeo mnoga istraživanja. Objavio je omanju knjigu o istoriji srpskog akademskog društva Zora, prvu monografiju o pesništvu Vojislava Ilića, pionirsku studiju o mostarskim književnicima iz prve polovine 19. veka i brojne priloge u časopisima. Doktorsku disertaciju o Lukijanu Mušickom odbranio je 1908. Revoltiran aneksijom Bosne i Hercegovine, odbio je da primi prsten Franje Josifa I, namenjen najboljim studentima, rekavši da je on ipak samo stranac u austrougarskoj prestonici. Specijalističke studije započeo je u Minhenu, kod slavnog vizantologa Karla Krumbahera, a završio u Parizu i Bolonji.

Nacionalna samosvest i jugoslovenstvo

Po povratku u zavičaj, kao neko ko je već stekao naučnu reputaciju, 1909. je postavljen za kustosa slovenskog odeljenja Zemaljskog muzeja u Sarajevu i za upravnika zavodske biblioteke. Nastavlja da se bavi tradicijama rodne Hercegovine i Bosne, ali se smelije okreće i pitanjima koja se tiču ukupnog srpskog, a zatim i južnoslovenskog prostora, i redovno se dopisuje s mnogim velikanima srpske nauke. Njegov blizak odnos s Jovanom Skerlićem, tada dominantnom figurom srpske kulturne scene, doveo je do toga da postane stalni saradnik Srpskog književnog glasnika, a 1910. taj odnos je prerastao u porodično prijateljstvo jer se oženio Skerlićevom sestrom Jelenom. U ovom periodu života pisao je i za Bosansku vilu i Letopis Matice srpske i bio sekretar Srpskog prosvjetnog i kulturnog društva“Prosvjeta“.

Posle Sarajevskog atentata i objave rata Srbiji, austrougarske vlasti su uhapsile i Ćorovića. Na banjalučkom “veleizdajničkom“ procesu, na kome je srpskoj naprednoj inteligenciji suđeno zbog navodnog rada po direktivama Narodne odbrane iz Beograda, izrečena mu je zatvorska kazna od pet godina, koju je Vrhovni sud povisio na osam godina teške robije. Njemu je na teret stavljeno to što je uređujući Prosvjetin Kalendar za 1911. godinu objavio tekstove s tendencijom da se Austrougarska “prikaže srpskom narodu kao njegov najveći neprijatelj“. U zeničkom i drugim zatvorima proveo je tri godine, a onda je pušten pošto je 1917, pod pritiskom svetske javnosti, amnestiran veliki broj političkih osuđenika.

Potom odlazi u Zagreb, gde s Nikom Bartulovićem, Brankom Mašićem i Ivom Andrićem pokreće i uređuje projugoslovenski časopis Književni Jug, ali i priprema material za Crnu knigu, svedočanstvo o stradanju Srba u Bosni i Hercegovini.

Između politike i nauke

Budući da je bio istaknuti nacionalni radnik i jugoslovenski patriota, u jesen 1918. izabran je u Narodno vijeće za Bosnu i Hercegovinu, a onda i u privremeno Narodno predstavništvo, tako da je prisustvovao svečanom proglašenju ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca, 1. decembra 1918. Kako piše Bataković, tada se zbližio s vođom hrvatsko-srpske koalicije Svetozarom Pribićevićem, i pod njegovim uticajem napravio izlet u politiku ušavši u Demokratsku zajednicu. Ali svestan sve veće stranačke podvojenosti u novoj državi, uskoro se vratio nauci.

Od 1919, kada je postao vanredni profesor nacionalne istorije na beogradskom Filozofskom fakultetu, neprekidno je živeo u glavnom gradu. Njegovo pristupno predavanje na Univerzitetu bilo je Vera i rasa u srpskoj prošlosti. Zvanje redovnog profesora dobija 1921, naredne godine ga biraju za dopisnog člana Srpske kraljevske akedemije, a 1934. za redovnog. Dekan Filozofskog fakulteta bio je od 1933. do 1935, a rektor Univerziteta tokom školske 1934/35. i 1935/36. godine. Sa ove funkcije je smenjen posle velike pobune revolucionarno nastrojenih studenata.

Ćorovićevi politički stavovi, uključujući jugoslovenstvo, imali su nekoliko izvorišta. Pre svega, rođen je u etnički i verski mešovitoj sredini, i održavao je veze s mnogim javnim radnicima muslimanske vere. Zajedno s njima, borio se protiv ideologije “bošnjaštva“ Benjamina Kalaja, bečkog poverenika za okupiranu Bosnu i Hercegovinu koji je nametanjem ideja o “bosanskoj naciji“ nastojao da muslimane odvoji od srpskog nacionalnog pokreta i izazove verski razdor. Upravo zbog toga, Ćorović je naučno obrađivao i narodne tradicije stanovništva islamske veroispovesti. Zatim, pod jakim uticajem beogradske kulturne elite, u prvom redu Skerlića, on je prihvatio gledište da sloga između Srba i Hrvata i jugoslovensko ujedinjenje predstavljaju najbolje rešenje za srpsko nacionalno pitanje. Jugoslovenstvo ovog Hercegovca dodatno je učvrstio romantizam đačke omladine, otelotvoren u Mladoj Bosni, kao i otkriće da jugoslovenski narodi imaju i zajedničko kulturno nasleđe.

Ćorovićevi tematski krugovi

Glavni tematski krugovi Ćorovićevih istraživanja su istorija Bosne i Hercegovine, istorija jugoslovenskih naroda i istorija Srba.

Najvažnija dela iz prvog kruga tema su Crna knjiga (1920) i nedovršena Historija Bosne (1940), objavljena uoči njegove smrti. Crna knjiga, posvećena patnjama bosanskih i hercegovačkih Srba u Velikom ratu, namerno je sastavljena kao zbirka građe različitog porekla, naročito memoarskog i anketnog, a ne kao naučna monografija. Ćorović je hteo da tako naglasi veličinu žrtve koju je podneo srpski narod i genocidnu politiku Austrougarske. Važne su, svakako, i njegove studije i monografije o banu Kulinu, kralju Tvrtku I Kotromaniću, Luki Vukaloviću i hercegovačkim ustancima, o manastirima i vlasteli hercegovačkog kraja, Mostaru i njegovoj pravoslavnoj opštini, sarajevskoj trgovini... Ali one su rezultat pripreme za veće postignuće, za daleko iscrpniju Historiju Bosne koja je trebalo da ima nekoliko tomova. Međutim, istoričar je stigao da završi samo prvi, i u njemu obuhvati zbivanja do kraja srednjeg veka. Materijal koji je ostao u rukopisu je, nažalost, razvejan u toku rata. Ćorović je i ovom knjigom, sjajno ocenjenom među stručnjacima, pokušao da ukaže da nacionalne i verske podele na jugoslovenskom prostoru treba prevazići. Uradio je to kroz prikaz vladavine kralja Tvrtka.

Istoriju Jugoslavije (1933) napisao je s namerom da afirmiše jugoslovensku ideju u vreme kada je zanošenje njom već uveliko splasnulo. U ovom delu dao je pregled glavnih tokova istorije Srba, Hrvata i Slovenaca, na koje su integralni Jugosloveni gledali kao na “tri plemena jednog naroda“. Neki istoričari su mislili da je Ćorović ponegde preterao u isticanju zajedničkih karakteristika južnoslovenskih naroda i njihovih međusobnih veza u prošlosti. Za Dušana T. Batakovića je to obol vremenu nastanka ove sinteze. Istakao je, takođe, da je ona ostala nepravaziđena po preglednosti izlaganja i zasnovanosti tumačenja, i da je povest Hrvata i Slovenaca u njoj prikazana bolje i objektivnije nego u njihovim istoriografijama. Istom tematskom krugu - istoriji jugoslovenskih naroda – pripada i Ćorovićeva Borba za nezavisnost Balkana (1937), kako primećuje Bataković, napisana onda kada je jugoslovensku zajednicu trebalo obezbediti politikom pomirenja među balkanskim državama.

Pošto je Istorija Srba Konstantina Jirečeka ”pokrila” srednji vek, Ćorović je radovima o ovom periodu samo popunjavao praznine u delu svog profesora. Uz to je pripremao kritička izdanja hagiografskih spisa i sabirao narodna predanja, najviše ona o Svetom Savi. Ali zato je obnavljanje srpske državnosti u novom veku bilo tema kojoj je posvetio puno vremena. O tome svedoče Velika Srbija (1924), tri dela o Karađorđu, Naše pobede (1929), monografije Srbija 1858-1903 (1938) i Odnosi između Srbije i Austro-Ugarske u XX veku (1936)…

Po mišljenju mnogih, najbolje Ćorovićevo delo: Monografija o odnosima Srbije i Austrougarske 

Sudbina “Velike Srbije”, Plave i Crne knjige

Velika Srbija je izazvala negodovanje površnih i zlonamernih čitalaca mada je autor u njoj zagovarao jugoslovenstvo i hteo da pokaže zašto je baš Srbija imala najznačajniju ulogu u stvaranju zajedničke države tri bliska naroda. Kasnije je preštampana pod naslovom Ujedinjenje (1928). Monografija o odnosima Srbije i Austrougarske je najobimnije, a po mišljenju mnogih, i najbolje Ćorovićevo delo. Radovan Samardžić, na primer, rekao je da se ono suprotstavilo svim koncepcijama, bez obzira da li su poticale iz nemačkog kompleksa, iz habsburškog nasleđa, od sumnjivo blagonaklonih Britanaca, iz Vatikana, ili od onih socijaldemokrata za koje je tutorstvo nad jugoistočnom Evropom bilo opravdano. Samardžić je Ćorovićev cilj video ne samo u odbrani Srbije od optužbi da je izazvala rat, već i u otkrivanju jednog istorijskog nasleđa iz koga su nicali nezdravi izdanci.

Rasturanje ove knjige je zbog protesta zvanične Nemačke zabranjeno. Kako su neki primerci ipak sačuvani, ona je 1992. ponovo odštampana u izdanju Biblioteke grada Beograda.

Gore je prošla Plava knjiga dokumenata o odgovornosti za svetski rat, koju je Ćorović pripremio nešto ranije. Ona se nikada nije pojavila. Naravno, ovom trećem tematskom krugu istraživanja učenog Hercegovca pripada i sada čuvena Istorija Srba, o kojoj je bilo reči na samom početku.

“Viši državni razlozi” su, očito, i u Kraljevini zapečatili sudbinu pojedinih dela Vladimira Ćorovića. Ali bilo je u njegovo vreme i zamerki druge vrste. Na primer, da je pišući u Crnoj knjizi o zločinima austrijskih divizija u Mačvi svesno, u ime jugoslovenstva i zajedništva, prećutao nacionalni sastav tih divizija. Ili da je uvek na strani režima, za šta ga je optuživao pesnik Sima Pandurović. Povodom Pandurovićevih reči, vredi pomenuti opasku Nenada Ljubinkovića da je Ćorović na kraju Istorije Jugoslavije dao oštriju i dokumentovaniju kritiku vladavine Karađorđevića od one koju su između dva rata pisali socijalisti i komunisti, a da su završni redovi Istorije Srba kritički osvrt na profašističku politiku Milana Stojadinovića i napore kneza Pavla da Jugoslaviji obezbedi kakvu-takvu neutralnost u upravo započetom Drugom svetskom ratu.

Inače, Ljubinković je 1997, kada je nastao njegov pogovor za Istoriju Srba, zaključio da se posle zabrana i osporavanja Ćorovića otišlo u drugu krajnost – u veličanje i nadmetanje izdavača u objavljivanju njegovih radova, i da su najglasniji i u pokudi i u pohvali bili oni koji ga nisu čitali. A da ga treba čitati jer on nije govorio samo o prošlosti, već i o sadašnjosti, a pomalo i o budućnosti Srba.