Položaj ćirilice u Srbiji

O tome kakav je položaj ćirilice u Srbiji, uprkos tome što je zvanično i po Ustavu Republike Srbije jedino službeno pismo, i da li će pred Srbiju biti stavljen zahtev da se ravnopravno prizna i srpska latinica – inače, u standardu srpskog jezika nepoznat pojam - kao i o nastanku i razvoju srpskog pisma govorio je Siniša Stefanović, istoričar iz Zavoda za proučavanje kulturnog razvitka na tribini u Institutu za evropske studije. Ovo je posebno značajna tema s obzirom da nas, po svemu sudeći, očekuju izmene Ustava, a prema izveštaju Evropske komisije iz 2015. godine “Ustav treba revidirati kako bi u potpunosti bio u skladu sa preporukama Venecijanske komisije”.

Venecijanska komisija je 2007. godine u svom izveštaju istakla “umanjenje prava na jezik nacionalnih manjina”, kao i da “Venecijanskoj komisiji nije jasno iz kojih razloga se zakonom zaštićena upotreba latiničnog pisma, koje većina manjina radije koristi, više ne spominje izričito u Ustavu. To je još više začuđujuće jer se prema članu 20.2. Ustava dostignuti nivo ljudskih i manjinskih prava ne može umanjivati”.

Otud se Stefanović u svom predavanju pod nazivom “Položaj srpske ćirilice u srpskoj državi i politici” pita da li će Srbija postati jedina država u kojoj većina ne može imati pravo na izbor službenog pisma, dodajući da se pojam “latiničko pismo srpskog naroda” prvi put pojavljuje u knjizi Ranka Bugarskog, da bi se već 2008. godine pojavio u predlogu statuta AP Vojvodine. Taj slučaj je stigao do Vrhovnog suda koji je tek decembra 2013. godine uspeo da donese odluku u kojoj se takođe govori o srpskom latiničkom pismu čime, kako objašnjava Stefanović, kao telo koje nije kompetentno za jezik i pismo i bez ikakvih konsultacija sa stručnjacima, uvodi u ustavnu materiju latiničko pismo srpskog jezika.

Istorijat srpskog jezika

Stefanović u objašnjavanju situacije kreće od početka i uspostavljanja standarda srpskog jezika. Iako ne postoji konkretan dokument, istoričari i lingvisti veruju da je prvi ćirilični standard postavio Sveti Sava. On je bio na snazi do druge polovine 18. veka kada je crkva prešla na crkveno slovenski, u književnosti se koristio slavjanosrpski, dok je stanovništvo govorilo narodnim jezikom.

Tada je Vuk Karadžić postavio narodni jezik kao standard što je u to vreme naišlo na velike zamerke, a među njima je bila i ta što u ovom jeziku nije bilo mnogih pojmova i termina i da je uvedeno nešto novo umesto standarda koji je postojao hiljadu godina. Stefanović ističe da ko je govorio Vukovim srpskim jezikom nije razumeo ni slavjanosrpski ni crkvenoslovenski, niti je mogao čiatati tekstove nastale po svetosavskom standardu.

“Vladala je ideja o predestinaciji Vukove reforme. Navodno da je nacionalna revolucija dovela i do narodnog jezika. Međutim, hronologija je nešto drugačija i to je bio dugotrajan proces. U tom procesu bitna je odluka cara u Beču nakon revolucije 1848/49. godine da se jezik koji se piše ćirilicom naziva srpski, a jezik koji se piše latinicom naziva hrvatski. To je važilo za prečane, dok je u Srbiji postojao pravopis Joakima Vujića kog se pridržavalo Srpsko učeno društvo. Treba reći da je do 1852. godine Vukova reforma bila van zakona Miloševom odlukom. Za preokret je zaslužan dolazak Đure Daničića u Srbiju gde je 1856. godine postao bibliotekar u Narodnoj biblioteci Srbije, a zanimiljivo je da je tek 1858. godine dobio državljanstvo Srbije”, napominje Stefanović, dodajući da je Daničić bio u milosti Kneza Mihaila po čijoj odluci se 1868. ukida zabrana objavljivanja knjiga na Vukovoj ćirilici. Inače, Daničićeva knjiga “Rat za srpski jezik i pravopis” smatra se konačnom pobedom Vukove reforme srpskog jezika.

Dva standarda srpskog jezika

“Daničić je bio aktivan, okružio se mladim ljudima i njegovi učenici su napisali gramatike i pravopise srpskog i hrvatskog jezika. Ivan Broz je napisao pravopis Hrvatskog jezika 1892. godine, a Stojan Novaković je 1894. godine napisao Srpsku gramatiku. Tako smo krajem 19. veka imali dva standarda srpskog jezika, ćirilični-ekavski i latinični-ijekavski i ta podela nije prevaziđena do danas”, ističe Stefanović.

Prvi put latinica i ćirilica postaju ravnopravne u Krfskoj deklaraciji 1917. godine, a Stefanović ističe da je Kralj Aleksandar 1929. godine bio spreman da ukine ćirilicu zarad jugoslovenske integracije. On je, u želji da narode ujedini što više, naredio da se 1930. godine uradi zajednički pravopis srpskohrvatskog jezika koji su napisali Belić i Boranić.

Tokom Drugog svetskog rata Hrvati su prešli na Korjenski pravopis, dok su Srbi zadržali Belićev pravopis iz 1923. godine koji se striktno sprovodio tokom rata.

“Posle Drugog svetskog rata beleži se nagli pad upotrebe ćirilice. Srbima se vraća Belić-Boranićev pravopis, a Hrvati se vraćaju na Boranićev pravopis.

Srpski i hravtski lingvisti 1954. godine sastavljaju Novosadski dogovor po kome je uvedena i zvanična ravnopravnost između srpskog i hrvatskog i između ćirilice i latinice. Od tada počinje i nagli pad objavljivanja knjiga i štampe na ćirilici. To je trajalo sve do početka devedesetih godina prošlog veka. Na primer, u Srbiji je sredinom osamdesetih bilo oko 30 odsto knjiga objavljeno na ćirilici dok su Srbi činili skoro 70 odsto stanovništva.

Napuštanje dogovora o ravnopravnosti

Ipak, 1971. godine Hrvatska napušta Novosadski dogovor i to nakon što je 1967. godine usvojena Deklaracija o imenu i položaju hrvatskog jezika koju je potpisalo 18 institucija.

“Odmah nakon toga Udruženje književnika Srbije počinja sa sastavljanjem sličnog dokumenta u kome se kaže da ako Hrvati žele da se odvoje nema problema, da hoćemo i mi da se odvojimo, ali da Srbi gde god da žive mogu da govore srpskim jezikom i pišu ćirilicom. U tom periodu je po prvi put ćirilica direktno povezana sa šovinizmom. Hrvati donose amandmane na Ustav 1972. godine kojim dobijaju član o upotrebi pisma, dok u Srbiji ništa nije precizirano”, objašnjava Stefanović.

Kako objašnjava on, u današnjim polemikama između EU pristalica i protivnika, poteže se dosta argumentacije iz tog perioda.

“Pristalice EU se zalažu i za ćirilicu i latinicu, za građansku i/ili regionalnu državu, kao i evropske vrednosti, što je u stvari sve prepisano iz perioda SFRJ. Protivnici EU se zalažu za ćirilicu na osnovu srpske kulturne i državne tradicije, za nacionalnu državu i za evropsko uporedno pravo. Na primer, evropski sudovi su potvrdili odluku Estonije da zabrani upotrebu ruskog jezika pod pretnjom zatvora, zbog nekog člana u njihovom ustavu o važnosti estonskog jezika. Dakle to je evropska pravna tradicija”, kaže Stefanović.

Nakon raspada SFRJ 1999. godine Odbor za standardizaciju srpskog jezika izabrao je da je samo ćirilica srpsko pismo i to je po prvi put da se struka izjašnjava o tome, ali 2000. godine u AP Vojvodina su tražili da se na njihovoj teritoriji dopuni i upotrebom latinice.

Kasnije se 2006. godine donosi Ustav u čijem članu 10. se kaže da “U Republici Srbiji u službenoj upotrebi su srpski jezik i ćiriličko pismo. Službena upotreba drugih jezika i pisama utvrđuje se zakonom, na osnovu Ustava”.

“Danas je tehnologija uslovila da se jezik pripisuje pismu, a ne pismo jeziku kako je nekada smatrao Daničić. Danas u međunarodnim standardima među latiničnim pismima nećete naći srpski jezik”, zaključio je Stefanović.

Ilustracije-tabele:

http://zaprokul.org.rs/wp-content/uploads/2015/03/srbija_bez_KiM_stampano_cirlicom_1998_2012.pdf

http://zaprokul.org.rs/wp-content/uploads/2015/03/zagreb_stampano_cirlicom_1900-1992.pdf

http://zaprokul.org.rs/wp-content/uploads/2015/03/novi_sad_stampano_cirlicom_1900-2012.pdf

http://zaprokul.org.rs/wp-content/uploads/2015/03/beograd_stampano_cirlicom_1900-2012.pdf