Kompenzacija za Trst: kako je Fiat razvio auto-industriju u Srbiji

Rikardo Ćivino (Riccardo Chivino) je nekada, u vreme hladnog rata, u FIAT-u bio ovlašćeni pregovarač o saradnji sa zemljama s druge strane "gvozdene zavese". FIAT je, kao retko koja firma na Zapadu, uspeo da pusti korene u socijalističkom bloku a u tome je, kao što je poznato, najviše uspeha je imao u bvšoj Jugoslaviji. Ovih dana Ćivino je objavio memoare koji su, što je zanimljivo, naišli na interesovanje u Poljskoj, Rusiji i Češkoj, ali niko se kod nas nije za to zainteresovao, mada se to najviše nas tiče...

Memoari Rikarda Ćivina

FIAT-ove automobile su po licenci proizvodili najpre Poljaci (mini-auto -  tzv peglica i  “pezejac” tj FIAT 125 PZ) koji su onda s Rusima dogovorili izgradnju fabrike "žigulija" i čitavog grada koji je na toj osnovi nastao – Toljatigrada, nazvanog po čuvenom italijanskom komunističkom lideru Palmiru Toljatiju  (Togliati).

Glavna zasluga Ćivina jete, međutim, dogovor o "klonovima" FIAT-a u bivšoj Jugoslaviji. Pregovori o tome su vođeni u vreme napete atmosfere u kojoj je Tito pregovarao s Italijanima i Zapadom koji je stajao iz Rima, o sudbini Trsta, najvažnije luke i najvećeg grada na severu Jadrana u kome su vekovima živeli Italijani, Austrijanci i južni Sloveni. Ovaj grad, koji su od fašista oslobodili Titovi partizani, predvođeni komunistima,  smatran je ne ne samo kao ratni plen, nego i strateško mesto koje zbog svoge položaja, istorije i etničkog sastava, više pripada Titovoj, probedničkoj Jugoslaviji nego fašističkoj Italiji koja je izgubila rat. Do danas se u kolektivnom pamćenju održala parola "Trst je naš"... Napeta atmosfera oko Trsta rezrešena je tek 1963. a tzv Osimski sporazumi, tj  ugovor o Trstu, stupili su na snagu 1977.

U najnapetijoj atmofosferi otimanja oko Trsta postignut je s Beogradom načelni sporazum, nezvanično i kompenzacioni, da FIAT pomogne Srbiji u razvoju auto-industrije u  Kragujevcu, gradu koji je u Srbiji imao jednu od najdužih industrjskih tradicija. Pregovore o tome sa Titovim političarima i generalima vodio je Ćivino, inače, veoma sposoban i svestran diplomata -  pregovarač, đak i miljenik italijanskog predsednika  Luiđija (Luigi) Enaudija. Piše da je prilikom putovanja za Beograd iz voza viđao konvoje tenkova koji su išli prema zapadnoj granici nove Jugoslavije. Upravo tada, 1954, kada su odnosi oko Trsta bili najzaoštreniji, Ćivino je postigao sporazum o proizvodnji “fiata 600”, kod  nas popularnog "fiće", u Kragujevcu koji je, kako navodi italijanski proizvođač (što se kod nas ne zna ili se, uglavnom, zaboravilo) još 30-ih godina prološlog veka proizvodio teretne kamione po licenci američkog "Ševroleta" (Chevrolet). Posle II svetskog rata izvesno vreme u Kragujevcu montirani su  džipovi “vilis” (Willys), ali je 1953. odlučeno da se u tim pogonima ima ubuduće razvijati proizvodnja putničkih automobila.

Posle više odlaganja zbog napetosti između Beograda i Rima oko Trsta, potpisano je i počelo da se razvoja strategijsko industrijsko partnerstvo FIAT-a i Jugoslavije, u čemu je glavnu ulogu s naše strane imao Kragujevac.                      

Ubrzo posle potisivanja sporazuma o civilnoj upravi u Trstu, 5.juna 1954, potpisan je sporazum sa italijanskim automobilskim gigantom o prozvodnji u Kragujevcu modela FIAT- 600 (tj 750, poznatijeg kao "fica"). Usledila je potom licenca proizvodnja tzv “tristaća” (FIAT 1300)  a 1971. kragujevačka "Zastava" je počela proizvodnju modela “zastava 101” na bazi “fiat-a 128”, a potom i sasvim domaćeg modela "jugo" koji je izvožen u SAD i to ne u malim količinama. Potom je lansiran 90-ih i model "florida" ali je već tada proizovdnja automobila u Kragujevcu pala sa nekadašnjih preko 200 na manje od pedesetak hiljada godišnje.

FIAT se vratio ponovo u Kragujevac krajem prošle decenije otkad tamo proizvodi model “fiat 500” cija proizvodnja je, međutim, znatno manja od očekivanja i ni izdaleka ne postiže projektovanu proizvodnju od 300 hiljada godišnje.